آثار تربیتی نماز:

انسان حریص و کم طاقت آفریده شده است؛ هنگامی که بدی به او رسد، بی‌تابی کند و هنگامی که خوبی به او رسد، مانع دیگران می‌شود مگر نمازگزاران، آنها که نمازها را مرتباً به جای می آورند. ( معارج: 24-20) از جمله عوامل تربیت دینی، عبادت است. از نظر قرآن، عبادت درست و واقعی و جامع الشرایط، عبادتی که روح آن توجه به خدا و استغفار و استمداد و استعانت از خداوند است، بزرگترین عامل تربیت است. برحی آثار تربیتی و فلسفه وجوب نماز، عبارتند از:

1. خودسازی: انسان ساخته عمل خودش است، انسان ساخته خود انسان است. هر گونه عمل کند، همان‌گونه ساخته می‌شود. نماز انسان را می‌سازد؛ زیرا قرآن می‌فرماید: «از صبر و نماز استمداد و کمک و نیرو بگیرید.» (بقره: 153)

2. نظافت: روح عبادت ارتباط و پیوند بنده با خداست. اما اسلام به عبادت شکل داده و به شکل هم اهمیت داده و در آن یک سلسله برنامه‌های تربیتی را در لباس عبادت وارد کرده است. زیرا عبادت هم یک اثر تربیتی دارد. غسل و وضو و دائم الوضو بودن نوعی عبادت است و آثار تربیتی دارد. امام صادق(ع) می‌فرمایند: «وضو نور است و وضوی بعد از وضو نور علی نور است.» اگر کسی وضو تجدید کند، مثل این است که خداوند بدون استغفار گناه او را بخشیده باشد و یا در جایی دیگر می‌فرمایند:«طهارت در پی طهارت موجب ثبت حسنات دهگانه در پرونده اعمال انسان می شود.»

3. رعایت حقوق دیگران: از نظر اسلام، جایی که در آن نماز ‌خوانده می‌شود، آبی که با آن وضو می‌گیرند، حتی محلی که در آن آب وضوی ریخته می‌شود، لباسی که با آن نماز می‌خوانند، تمام چیزهایی که برای این عمل در ارتباط است، باید مباح باشد؛ مباح یعنی اینکه نباید حرام باشد. اگر یک نخ غصبی هم در لباس باشد، این عبادت پذیرفته نیست. باید خدا را پرستش کرد، وحقوق دیگران را هم باید محترم شمرد. اسلام پرستشی را که در آن حقوق اجتماعی محترم نباشد، قبول ندارد.

4. انضباط و وقت‌شناسی: عبادت یک وقت مشخص و معینی دارد. دقیقه‌اش هم حساب می‌شود. نمازهای روزانه، اوقات خاص و باید زمان خاصی نوشته شود. انضباط و وقت شناسی روح نماز است. از نظر خدا این وقت و آن وقت فرق نمی‌کند، ولی نمازگزار این گونه باید تربیت شود.

5. وحدت جهت: با اینکه قرآن تصریح می‌کند که به هر طرف بایستید، فرق نمی‌کند:«ولله المشرق و المغرب فاینما تولوا فثم وجه الله » ( بقره: 115). از نظر واقعیت عبادت، رو به مشرق یا مغرب، شمال یا جنوب، رو به هر طرف که بایستیم فرق نمی‌کند؛ یعنی این گونه نیست که اگر رو به کعبه بایستیم، با خدا مواجه هستیم ولی اگر رو به کعبه نایستیم، با خدا مواجه نیستیم! ولی در عین حال، اسلام به خاطر یک مصلحت تربیتی ـ اجتماعی، که با روح عبادت ارتباط ندارد؛ یعنی روح عبادت متوقف برآن نیست، چنین استفاده‌ای تربیتی می‌کند و می‌گوید به جای اینکه نمازی که می‌خوانی به هر طرف که هر که می‌خواهی باشد، همه مردم رو به یک نقطه معین بایستند تا افراد بفهمند که باید یک جهت داشتن و روبه یک مسیر بودن در نماز لازم است.

6. تمرین نفس: یکی از مهمترین خصوصیات شکلی که اسلام به عبادت داده، مسئله تمرین نفس در هنگام عبادت است. در تمام مدت نماز، خوردن و آشامیدن ممنوع است. خندیدن، گریستن برای غیرخدا، تمایل به چپ و راست، نگاه کردن به اطراف ‌و... نماز را باطل می‌کند. این یک حالت انضباط جسمی و روحی است. جسمی مانند اینکه در حال نماز به چپ و راست یا پشت سر نگاه نکنید، از نظر روحی هم نباید اسیر احساسات شوید. نماز را با آرامش بخوانی هم روحت آرام می‌شود و هم جسمت.

7. تعظیم خدا و تحقیر غیرخدا: نسان کیست که در مقابل یک جریانی که قرار می‌گیرد، مرغوب می‌شود؟ انسان ترس دارد، در مقابل یک کوه عظیم که قرار می‌گیرد و یا بالای کوه می‌رود و پایین را نگاه می‌کند، ترس همه وجود او را می‌گیرد. درمقابل دریا می‌ترسد، وقتی صاحب قدرت و یا هیبتی را می‌بیند، خود را می‌بازد، چرا؟ زیرا مرعوب عظمت او می‌شود. این برای بشر طبیعی است. اما گویند «الله اکبر»، هرگز عظمت هیچ کس و هیچ چیز او را مرعوب نمی‌کند؛ زیرا «الله اکبر» بزرگ‌تر از هر چیز و بلکه بزرگ‌تر از هر توصیف ذات اقدس الهی است؛ یعنی من خدا را به عظمت می‌شناسم. وقتی خدا را به عظمت می‌شناسم، همه چیز در مقابل من حقیراست. کلمه «الله اکبر» به انسان شخصیت می‌دهد و روح انسان را بزرگ می‌کند. علی(ع) می‌فرماید: «عظم الخالق فی انفسهم فصضر ما فی اعینهم.» یعنی خدا به عظمت در روح اهل حق جلوه کرده است. لذا غیرخدا هر چه هست، در نظرشان کوچک است.

8. زدودن گناه: از نظر تعلیمات اسلامی، هر گناه اثری تاریک کننده و کدورت آور بردل آدمی باقی می‌گذارد و در نتیجه، میل و رغبت به کارهای نیک و خدایی کاهش می‌یابد، رغبت به گناهان افزایش می‌یابد. متقابلاً عبادت و بندگی و در یاد خدا بودن، وجدان مذهبی انسان را پرورش می‌دهد. میل و رغبت به کار نیک را افزون می‌کند و از میل و رغبت به شر و فساد و گناه می‌کاهد؛ یعنی تیرگی‌های ناشی از گناهان را از بین می‌برد و میل به خیر و نیکی را جایگزین آن می‌سازد. حضرت علی(ع)می‌فرمایند: «نماز گناهان را مانند برگ درخت می ریزد و گردن‌ها را از ریسمان گناه آزاد می‌سازد. پیامبر خدا نماز را به سرچشمه آب گرم که بر در خانه شخص باشد و روزی پنج نوبت خود را درآن شستشو دهد تشبیه فرمودند، آیا با چنین شستشوها چیزی از آلودگی به بدن باقی می‌ماند.