شدتی که خدای سبحان در آیات قرآن در امر رباخواری به کار برده ، دربار? هیچ از یک فروع دین به جز یک مورد به کار نبرده است؛ آن مورد "حکومت دادن دشمنان خدا بر جامع? اسلامی" است که سخت گیری در آن نظیر سخت گیری در امر ربا است. اما دربار? بقی? گناهان کبیره، هر چند قرآن کریم مخالفت خود را اعلام و در امر آن ها سخت گیری نیز نموده ، لیکن لحن کلام خدا به شدت مسأل? ربا و حکومت دادن به دشمنان جامع? اسلامی است. مثلا لحن قرآن در مورد زنا ، شرب خمر ، قمار ، ظلم و دیگر گناهان بزرگ تر از این ها نظیر کشتن افراد بی گناه ، ملایم تر از این دو گناه است. ₁ 

علت این که خداوند در رابطه با این گناه شدت فراوان به کار برده این است که آثار سوء ربا و حکومت بی دینان بنیان دین را منهدم می سازد ، آثار دین را به کلی از بین می برد، نظام حیات را تباه می سازد، پرده ای بر روی فطرت انسانی می افکند ، حکم فطرت را ساقط می کند و دین را به دست فراموشی می سپارد . اما فساد بقی? گناهان از یک یا دو نفر تجاوز نمی کند و آثار شومش تنها بعضی از ابعاد زندگانی را دربرمی گیرد که شامل فساد ظاهر و اعمال ظاهری افراد می شود. ²

جریان تاریخ نیز این نظری? قرآن را تصدیق کرده و شهادت می دهد که امت اسلام از اوج عزت به پایین ترین درج? ذلت نیفتاد و مجد و شرفش به غارت نرفت و فاقد مال و عرض و جان خود نشد ، مگر وقتی که در امر دین خود سهل انگاری کرد و دشمنان دین را دوست خود گرفته، زمام امر حکومت خویش را به دست ایشان سپرد و کارش به جایی رسید که نه مالک مرگ خود بود و نه مالک زندگی اش، نه اجازه می یافت تا بمیرد و نه فرصت پیدا می کرد تا از مواهب و نعمت های زندگانی برخوردار گردد. لذا دین از میان مسلمانان رخت بربست و فضائل انسانی از میان آن ها کوچ کرد. ³

رباخواران به جمع کردن اموال و انباشتن ثروت پرداختند و در راه به دست آوردن جاه و مقام با یکدیگر مسابقه گذاشتند. همین امر سبب به راه افتادن جنگ های جهانی شد . در نتیجه جمعیت دنیا به دو دسته تقسیم گردیده و روبروی هم ایستادند . یک طرف ثروتمندان مرفه و طرف دیگر استثمارشدگان بدبختی که همه چیزشان به غارت رفته بود . این جنگ های جهانی بلایی شد که کوه ها را از جای کند، زلزله در زمین افکند، انسانیت را تهدید به فنا کرد و دنیا را به ویرانه ای تبدیل نمود. ⁴

قرآن کریم نیز به این دلیل که متعرض اصلاح زندگی بشر شده ، همان گونه که به اصلاح زندگی افراد اهتمام نموده است ، به طور گسترده به بیان شدت گناه این بلای خانمان سوز اجتماع پرداخته است . در این مجال مختصر به مهم ترین این موارد اشاره می شود:

1. رباخواری یعنی جنگ با خدا و رسول

پس از اندرزهایی چند که در سور? بقره خداوند در رابطه با رباخواری بیان می کند ، لحن سخن را تغییر داده و با شدت با رباخواران برخورد کرده و هشدار می دهد که اگر هم چنان به کار خود ادامه دهند و در برابر حق و عدالت تسلیم نشوند و به مکیدن خون مردم محروم مشغول باشند ، به جنگ با خدا و رسول ( ص ) پرداخته اند . خداوند در این آیه می فرماید : « فإن لم تفعلوا فأذنوا بحرب من الله و رسوله ⁵ ؛ و اگر چنین نکردید [ و به رباخواری اصرار ورزیدید ] به جنگی بزرگ از سوی خدا و رسولش [ بر ضد خود ] یقین کنید . »

در ای آیه کلم? « حرب » نکره آورده شده است تا عظمت این جنگ یا نوع آن را برساند ؛ یعنی بفهماند که جنگ با خدا و رسول جنگی عظیم است و یا رباخواری نوعی جنگیدن با خداست . علت این که این جنگ را هم جنگ با وهم رسول خدا ( ص ) نامیده این است که رباخواری مخالفت با خداست که حرمت آن را تشریع فرموده و مخالفت با رسول است که حکم خدا را تبلیغ نموده است . ⁶

اما برخی از مفسران معتقدند که منظور آیه این است که اگر رباخوار به کار خود ادامه دهد ، خدا و رسولش ( ص ) به جنگ با او برمی خیزند . ⁷

جنگیدن خدا و رسول با رباخوار معنایش این است که رسول ( ص ) به امر خدا ، رباخواری را که دست از رباخواری برنمی دارد ، مجبور به تسلیم کند . اگر تسلیم شد که هیچ ، واگرنه مسمانان را مأمور کند تا با او جنگ کنند تا تسلیم خدا شود . این همان جنگی است که طبق قانون « قاتلوا التی تبغی حتی تفی ء إلی أمرالله ⁸ ؛ با آن گروهی که تجاوز می کند ، بجنگید تا به حکم خدا بازگردد. » انجام می گیرد . ⁹

لذا در روایتی می خوانیم هنگامی که امام صادق ( ع ) شنیدند شخص رباخوار با نهایت جرأت ربا می خورد و نام آن را « لباء : شیر آغاز یا آغوز » می نهد ، فرمودند : « اگر دست بر او یابم ، او را به قتل می رساند . » ¹⁰

در روایتی دیگر از امام جعفر صادق ( ع ) روایت شده که فرمودند : « آکل الربا یؤدب بعد البینة ، فإن عاد ادب و إن عاد قتل : رباخوار را باید پس از روشن شدن گناه رباخواری تأدیب کرد و رها ساخت ، آن گاه اگر برای بار دوم به کار زشت و ظالمان? خود روی آورد ، دگر باره روشنگری و وی را تأ دیب کرد . اما اگر برای بار سوم به به بهره کشی ظالمان? خویش بازگشت ، باید اورا به قتل رسانید . » ¹¹

جنگی که آیه به آن اشاره نموده ، از اراد? حکیمانه و عادلانه و سنن و رسالت خدا ناشی می شود . چون بعثت و قیام پیامبران برای اقام? قسط است . قسط عدالت عملی و توزیع عادلان? و رساندن حق است که زیربنای اجرای احکام و تحکیم نظام و رشد ایمان و اخلاق و وسیل? کمال می باشد . اگر قسط نبود هیچ اصلی از اصول شریعت بنا نمی شد و جنگ طبقاتی درمی گرفت . جنگ از جانب خدا و رسول برای اقام? قسط واز میان بردن همین گونه جنگ ها و استقرار و حاکمیت احکام الهی است . این جنگ ادامه دارد تا طبق? سودبر دگرگون گردد و توبه کند و دیگر ستمکاری از هیچ جانب نباشد . ¹²

2. رباخواری نشانه ای بر ضعف ایمان

در یکی از آیات پیرامون ربا ، خداوند افراد باایمان را مخاطب قرار داده و می فرماید : « یاأیهاالذین ءامنوا اتقوالله و ذروا ما بقی من الربوا إن کنتم مؤمنین ¹³ ؛ ای اهل ایمان ! از خدا پروا کنید ، و اگر مؤمن [ واقعی ] هستید آن چه را از ربا [ بر عهده مردم ] باقی مانده رها کنید . »

آی? فوق هم باایمان به خدا شروع شده و هم باایمان به خدا ختم شده است . در واقع ، این امر تأکیدی است بر این معنی که رباخواری با روح ایمان سازگار نیست . منظور این نیست که رباخواران کافرند ـ آن گونه که خوارج به طور کلی در مورد گناهان کبیره می پندارند ـ بلکه منظور این است که رباخواری با ایمان راسخ و ثمربخش سازگار نیست . ¹⁴

3. پایان یافتن آیات ربا با اشاره ای به معاد

خداوند آیات مربوط به ربا را با یک هشدار شدید پایان داده و می فرماید : « واتقوا یوما ترجعون فیه إلی الله ثم توفی کل ماکسبت و هم لایظلمون ¹⁵ ؛ و پروا کنید از روزی که در آن به سوی خدا بازگردانده می شوید ، سپس به هر آن چه انجام داده به طور کامل داده می شود و آنان مورد ستم قرار نمی گیرند [ زیرا هر چه را دریافت می کنند ، تجسم عینی اعمال خود آن هاست . ] »

معمولا قرآن مجید پس از بیان ریزه کاری های احکام و برنامه های اسلامی در بسیاری از موارد ، یک تذکر کلی و عمومی و جامع برای تأکید و تحکیم آن چه قبلا گفته شد است بیان می دارد تا احکام و برنامه های پیشین کاملا در فکر و جان نفوذ کند . لذا در آیه ، مردم را متوجه رستاخیز و کیفر اعمال بدکاران ساخته و به آن ها هشدار می دهد که توجه داشته باشند روزی در پیش است که هم? اعمال انسان ها بدون کم وکاست به آن ها داده می شود و تمام آن چه را که در بایگانی عالم هستی نگهداری شده ، یک جا به دست وی می سپارند . آن گاه است که از نتایج شوم آن وحشت می کنند . اما این محصول چیزی است که خود او کِشته است و کسی به او ستم نکرده ، بلکه این خود اوست که به خویش ستم روا داشته است . ¹⁶

پایان یافتن آیات ربا با اشاره ای به معاد ، به وضوح حاکی از شدت گناه رباخواری است.

4. عذاب جاویدان، کیفر رباخواران در قیامت

آن گونه که از منابع اسلامی برمی آید ؛ مردمی که به آتش جهنم وارد می شوند دو دسته اند : یک دسته مدتی معین در جهنم اند و بعد از مدتی از آن جا بیرون می آیند . اما دست? دوم خلود در آتش دارند ؛ یعنی برای همیشه در آتش جهنم به سر می برند که وضعیت آن ها بدتر از دست? اول است . آن چنان که قران دربار? رباخواران می فرماید : « اولئک أصحاب النار هم فیها خالدون  ¹⁷ ؛ آنان اهل آتش اند ، و در آن جاودانه خواهند ماند . » رباخواران از دست? دوم اند.

حال ممکن است این سؤال پیش آید ؛ چگونه ممکن است رباخواران در آتش جهنم بمانند حال آن که این عذاب مخصوص کفار است نه افراد باایمان گنه کار ؟ در پاسخ به این سؤال باید بگوییم گویا این تعبیر اشاره ای به آ ن است که ربا خوارانی که اصرار به ربا دارند ، ایمان درستی ندارند . چرا که با این قانون مسلم الهی که مخالفت با آن هم چون مخالفت با خدا و رسول ( ص ) است به مخالفت برخاستند و یا این که رباخواری مستمر و دائم سبب می شود که آن ها بدون ایمان از دنیا بروند و عاقبتشان تیره و تار می گردد. این احتمال نیز وجود دارد که خلود در این جا مانند آی? 132 سور? نساء که حکم عذاب جاویدان و خلود را دربار? قاتلان افراد بی گناه ذکر کرده ، به معنی مجازات طولانی باشد نه مجازات ابدی و جاودان. ¹⁸

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

پی‏نوشت‏ها :                                                                           

1. ترجم? تفسیر المیزان، محمدحسین طباطبایی، ترجم? محمدباقر موسوی همدانی، ج 2 ، ص 628 .

2. همان.

3. همان.

4. همان.

5. بقره، آی? 279.

6. ترجم? المیزان، پیشین، ص 648 .

7. تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و همکاران، ج 2 ، ص 375.

8. حجرات، آی? 9 .

9 ـ ترجم? المیزان ، پیشین .

10 ـ تفسیر نمونه ، پیشین .

11 ـ ترجم? تفسیر مجمع البیان ، فضل بن حسن طبرسی ، ترجم? علی کرمی ، ج 3 ، ص 115 .

12 ـ پرتوی از قرآن ، محمود طالقانی ، ج 1 و 2 ، ص 259 .

13 ـ بقره ، آی? 278 .

14 ـ تفسیر نمونه ، پیشین ، ص 375 .

15 ـ بقره ، آی? 281 .

16 ـ تفسیر نمونه ، پیشین ، ص 378 .

17 ـ بقره ، آی? 275 .

18 ـ تفسیر نمونه ، پیشین ، ص 370