چه کار کنیم تا اخلاق و رفتارمان با همه ، به خصوص پدر و مادرمان بهتر شود؟

علاوه بر آنکه در آیات قرآن و روایات، از حُسن خُلق بالاترین ستایش ها شده است و از آن به نشانة کمال ایمان، کمال دین، بهترین همنشینی و راه نزدیک شدن به خدا، یاد شده است.

نوجوان به تدریج که از سرزمینی آرام و بیخیال کودکی به دشتهای پرحادثة بلوغ میرسد، دگرگونیهایی را در خویش (هم در بُعد جسمانی و هم در بُعد رفتاری) احساس میکند، رفتارها، برخوردها و روابط نوجوان با اطرافیان گاه با مشکل روبرو میشود. امّا باید توجه داشت که این رفتارهای به ظاهر ناسازگار تا حدودی برخاسته از ویژگیهای دوران نوجوانی است و نمیتوان دربارة آن قضاوت اخلاقی نمود. امّا در عین حال به این معنا هم نیست که همة رفتارهای جوانان و نوجوانان را مطلوب و مقتضای دورة سنّی آنها دانست، بلکه در پارهای از موارد واقعاً‌ رفتارهای نوجوانان و اخلاق اجتماعی آنان ناهنجار و ناپسند است که هم والدین و هم فرزندان باید در بهبود و اصلاح آن بکوشند. «رفتارها» و «برخوردهای»‌ افراد با دیگران شدیدا ً‌تحت تأثیر «بینشها» و «نگرشهای»‌افراد نسبت به دیگران است. اغلب ما فکر میکنیم رفتارهای ما واکنشی است که از حوادث بیرونی ناشی میشود، امّا در واقع شدیدترین ناراحتی یا خشنودیها ناشی از بینشها و باورهای ما هستند. بنابراین اگر شما میخواهید رفتار خود را با پدر و مادر و دیگران بهتر و سالمتر نمائید. باید باورها و احساسات خود را نسبت به آنها تغییر دهید. مهمترین عوامل که میتواند شما را در این امر یاری کند، توجه به سه نکته است:

1. توجه به مقام ارزشمند پدر و مادر و اهمیت حُسن معاشرت با دیگران: خداوند متعال، در آیات متعدد به اطاعت از پدر و مادر و برخورد شایسته با آنان سفارش نموده است، به گونهای که نیکی و برخورد شایسته با پدر و مادر را بعد از پرستش پروردگار دانسته است.(1) در روابط با دیگران نیز توصیه به اخلاق شایسته و نیکو شده است(2) لذا سعی کنید که نگرش و تصویر مثبت در مورد دیگران به خصوص پدر و مادر را در خود ایجاد نمائید.

2. توجه به نتایج مطلوب و فواید اخلاق شایسته:‌ علاوه بر آنکه در آیات قرآن و روایات، از حُسن خُلق بالاترین ستایش ها شده است و از آن به نشانة کمال ایمان،(3) کمال دین(4)، بهترین همنشینی و راه نزدیک شدن به خدا(5)، یاد شده است،‌ تجربه نیز نشان داده است که خوش اخلاقی دارای آثار و فایده های فراوان فردی و اجتماعی، دنیایی و آخرتی است مانند: آسایش بخش زندگی، عامل نفوذ در قلب مردم، عزّت و سربلندی و بهرهمندی از نعمت های بیکران الهی.

3. نباید همیشه دیگران را مقصر دانست: نباید نسبت به دیگران بدبین بود، چون بدبینی نسبت به دیگران و تبیین رفتار دیگران با دید منفی، باعث میشود که انسان رفتار نادرست از خود نشان دهد، بلکه باید رفتار دیگران را با حُسن ظن و خوشبینی تبیین نمود،(6) در مواردی هم که واقعاً‌ برخورد اطرافیان با غرض سوء باشد، عفو و گذشت، بهتر از برخورد نادرست و عکس العمل نامطلوب نشان دادن است.(7)

پس از آنکه این سه نکته به دقّت مورد توجه قرار گرفت و بینش مثبت نسبت به اطرافیان حاصل شد، در مقام عمل و رفتار نیز موفق خواهید شد که با اطرافیان رفتار بهتری از خود نشان دهید. البتّه ابتدا باید تمرین کرد و رفتارهای شایسته را در موقعیت های مختلف تکرار نمود. بهترین کارهای عملی که بکارگیری آنها میتواند رفتار و روابط را با دیگران بهبود بخشد این است که به دستورات اخلاقی که در آیات و روایات آمده است، عمل نمائید. عمدهترین آنها عبارتند از:

1. اظهار محبت به دیگران: سعی کنید به دیگرن به خصوص پدر و مادر، اظهار محبت کنید و از علاقة باطنی که نسبت به آنان دارید، پرده بردارید.(8) تحقیقات روانشناختی نیز نشان داده است که اظهار محبت و علاقه به دیگران، باعث نفوذ و استحکام در روابط اجتماعی افراد خواهد شد.

2. نیکو سخن گفتن: یکی دیگر از عواملی است که میتواند رفتار با دیگران را بهبود بخشد. سعی کنید با دیگران همانگونه سخن بگوئید که دوست دارید دیگران با شما سخن بگویند.(9)

3. گشاده رویی: هر مسلمان وظیفه دارد با لبخند و چهرة گشاده با دیگران به خصوص پدر و مادر و خویشاوندان روبرو شود.(10)

4. اظهار فروتنی: در برابر دیگران فروتنی و تواضع از خود نشان دهید و به این نکته توجه داشته باشید که انسان های متواضع و فروتن را همگان دوست دارند، در روایتی از امام علی ـ علیه السّلام ـ آمده است: نتیجة تواضع، محبت است و نتیجة غرور و گردنکشی دشنام.(11)

5. عدم پرخاشگری: توصیه میشود که هیچگاه رفتار و یا سخنان حاکی از خشم و عصبانیت از خود نشان ندهید. خشمگین شدن و پرخاشگری منشأ بسیاری از اختلافات خانوادگی است. از این رو نمی توان امیدوار بود که جمعی از فامیل در کنار هم به مسالمت و امنیت زندگی کنند مگر آنکه همة ایشان تصمیم بگیرند که هیچگاه بر همدیگر خشمناک نشوند. لذا شما نیز سعی کنید که به همگان احترام بگذارید و حتی برخوردهای ناپسند دیگران را با رفتار شایسته پاسخ دهید وقتی دیگران رفتار شایسته را از شما مشاهده کردند، قطعاً‌ نظر و نحوة برخورد آنها نیز تغییر خواهد نمود.

6. در تکمیل راهکارهای یاد شده و به منظور استفاده از یک روش نظامند، بهتر است در مواقعی که تنها هستید و حوصله فکر کردن و برنامه ریزی دارید، همة آن موقعیت ها و صحنه هایی را که در برخورد با دیگران، رفتار مناسب از خودتان نشان نداده اید، مجسّم نموده و نقاط ضعف رفتار خود را برشمارید، و روی کاغذ بنویسید، سپس برخورد مناسب با هر موقعیت را در مقابل آن یادداشت کنید، در ضمن پیامدهای رفتار مورد نظر را نیز ارزیابی کنید و تصمیم بگیرید یا حتی به خود تلقین نمائید که بعد از این باید این‌گونه رفتار کنم، و برای هرگونه رفتار حتی رفتارهای نامناسب دیگران، چندین نوع پاسخ مناسب در نظر بگیرید، در موقعیت های عینی که با والدین و دیگر دوستان روبرو می شوید، سعی کنید آن برنامه از قبل تعیین شده را به خاطر آورده و نکات اصلی آن را رعایت کنید، ‌تمرین این برنامه رفتاری، بسیار مفید خواهد بود.(12)

پی نوشت ها:

1. نساء:364، اسراء:23.

2. بقره:83، اسراء:53.

3. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج 2، ص 99.

4. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج 36، ص 287.

5. همان، ج 78، ص 136.

6. حجرات:12.

7. آلعمران:134.

8. کلینی، محمد بن یعقوب، الاصول من الکافی، ج 2، ص 644.

9. طباطبایی، محمد حسین، المیزان، ج 1، ص 220.

10. نهجالبلاغه، حکمت 325.

11. آمدی، غررالحکم، فصل 23، حدیث 27.

12. سیف، علیاکبر، تغییر رفتار و رفتار درمانی، نشر روان. 1379، فصل 3.