حجاب اسلامی

حجاب یا پوشش یکی از احکام اسلامی است که برای پوشش مردان و زنان وضع شده‌است. آن‌چه امروزه به عنوان حجاب در کاربرد عام مصطلح است، پوشاندن مو (به طور خاص) و سایر اعضای بدن به جز صورت و دو دست (و گاهی دو پا) توسط زنان مسلمان? غیر برده در برابر مردانی است که طبق شریعت اسلامی نامحرم شمرده می‌شوند. حجاب امروزه به یکی از نمادهای بسیاری از جوامع اسلامی تبدیل شده و در برخی کشورها از جمله ایران رعایت آن در مکان‌های عمومی برای همه‌ی زنان (با هر اعتقاد دینی) اجباری است.

پیشینه

در طول همه? اعصار و در بسیاری از تمدن‌ها سطوح مختلفی از پوشش در شکل‌های گوناگون وجود داشته‌است. در منابعی مانند تاریخ ویل دورانت، تاریخ اسلام پطروشفسکی، تاریخ اجتماعی ایران تالیف مرتضی راوندی و حتی منابع قدیمی‌تر مانند تاریخ یونان و دنیا اثر هرودوت که قبل از میلاد مسیح نوشته شده است، گزارش‌ها حاکی از این است که زنان و مردان هنگام حضور در جامعه دارای حدودی از پوشش بوده‌اند. حجاب در این معنا تاسیس شده توسط اسلام نیست و به گذشته‌های تمدن بشری بر می گردد، اما درباره‌ی حدود آن همواره تفاوت‌هایی وجود داشته.^[1]

درباره‌ی خاستگاه پوشش سر اختلاف نظر وجود دارد. به عقیده‌ی برخی، در قرون گذشته، در جامعه عرب از روبنده(=نقاب) استفاده می‌شده‌است و در جامعه ایرانی از چادر و چارقد استفاده می‌شده‌است^{[2][پیوند مرده]}. طبق یکی از نظرات، استفاده از چادر در میان ایرانیان به دوران پیش از اسلام و به زمان اشکانیان و پس از آن ساسانیان باز می‌گردد.^[3][4]

در مقابل محققانی که پوشش سر را به اسلام یا سنت عربی نسبت می‌دهند، گروه دیگری از محققان معتقدند که حجاب مو جزو سنت‌های عربی و اسلامی نبود و پس از حمله‌ی اعراب به سرزمین‌های دیگر و آشنا شدن آنان با سنت استفاده از پوشش سر توسط اشراف بود که این سنت به اعراب نیز انتقال یافت. لیلا احمد، استاد مطالعات زنان و مذاهب در دانشگاه هاروارد می‌گوید:

...پذیرفتن روسری از سوی زنان مسلمان نیز نتیجه‌ی فرآیند مشابهی از استحاله‌ی نامحسوس در ارزش‌های سنتی مردمان سرزمین‌های فتح شده بود. ظاهرا روسری در جامعه‌ی ساسانی مورد استفاده بود و جداسازی جنسیتی و استفاده از روسری در خاور میانه‌ی مسیحی و ناحیه‌ی مدیترانه در زمان ظهور اسلام کاملا چشمگیر بود. در زمان حیات محمد، آن هم تنها در اواخر عمرش، همسران او تنها زنان مسلمانی بودند که به روسری نیاز داشتند. پس از مرگ او و در پی فتح سرزمین‌های همسایه‌ای که در آنها زنان طبقات بالای جامعه روسری به سر می‌گذاشتند، در فرآیند استحاله‌ای که هیچ کس تا کنون با جزئیات از آن اطمینان نیافته، روسری به لباس رایجی در میان زنان مسلمان طبقات بالای جامعه تبدیل شد.

^[5]

خاستگاه فقهی حجاب

متن قرآن

یک دختر ایرانی با حجاب اسلامی

در متن قرآن به زنان درباره‌ی نحوه? پوشششان دستورهایی داده شده اما هیچ دستور صریحی برای پوشاندن مو، یا حتی گردن و دست و پا وجود ندارد. ^{[6] [7]} آیات 30 و 31 سوره‌ی نور و آیه‌ی 59 سوره‌ی احزاب به مسائل مربوط به پوشش زنان می‌پردازند. در آیه‌های 30 و 31 سوره? نور آمده:

قُل لِّلْمُؤْمِنِینَ یَغُضوا مِنْ أَبْصرِهِمْ وَ یحْفَظوا فُرُوجَهُمْ ذَلِک أَزْکی لهَُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرُ بِمَا یَصنَعُونَ(30) وَ قُل لِّلْمُؤْمِنَتِ یَغْضضنَ مِنْ أَبْصرِهِنَّ وَ یحْفَظنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلا مَا ظهَرَ مِنْهَا وَ لْیَضرِبْنَ بخُمُرِهِنَّ عَلی جُیُوبهِنَّ وَ لا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ ءَابَائهِنَّ أَوْ ءَابَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائهِنَّ أَوْ أَبْنَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَنِهِنَّ أَوْ بَنی إِخْوَنِهِنَّ أَوْ بَنی أَخَوَتِهِنَّ أَوْ نِسائهِنَّ أَوْ مَا مَلَکَت أَیْمَنُهُنَّ أَوِ التَّبِعِینَ غَیرِ أُولی الارْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطفْلِ الَّذِینَ لَمْ یَظهَرُوا عَلی عَوْرَتِ النِّساءِ وَ لا یَضرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ مَا یخْفِینَ مِن زِینَتِهِنَّ وَ تُوبُوا إِلی اللَّهِ جَمِیعاً أَیُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ(31) (ترجمه: به مردان مؤمن بگو دیدگان خویش را از نگاه به زنان نامحرم باز گیرند و پاکدامنی ورزند که این برایشان پاکیزه‌تر است زیرا خدا از کارهایی که می‌کنید آگاه است (30) و به زنان با ایمان بگو چشم از نگاه به مردان نامحرم فرو بندند و پاکدامنی کنند و زینت خویش را جز آنچه که طبعا از آن آشکار است آشکار نسازند و باید که روپوش‌هایشان را به گریبان‌ها کنند و زینت خویش را نمایان نکنند مگر برای شوهرانشان، یا پدران و یا پدر شوهران یا پسران و یا پسر شوهران و یا برادران و یا خواهرزادگان و یا برادرزادگان و یا زنان (همجنس خود) و یا آنچه مالک آن شده‌اند یا خدمتکاران مرد که تمایلی به زن ندارند و یا کودکانی که از اسرار زنان خبر ندارند، و مبادا پای خویش را [به گونه‌ای] به زمین بکوبند که آنچه از زینتشان که پنهان است ظاهر شود ای گروه مؤمنان همگی به سوی خدا توبه برید شاید رستگار شوید.)^{[24–30 و 31]}

در مقابل، مخالفان، هم در مفروض بودن لزوم پوشیدن خمار در این آیه، هم در پوشانده شدن موی سر توسط خمار، و هم درباره‌ی امکان چنین استنباط فقهی حتی با قبول این فرض‌ها، تشکیک می‌کنند. ^{[8] [9]}

آیه‌ی دیگری که در آن به مسئله‌ی پوشش زنان مسلمان پرداخته شده، آیه‌ی 59 سوره‌ی احزاب است. در این آیه از زنان پیامبراسلام و زنان مومنان خواسته می‌شود که جلباب‌های خود را بر خویش فرو افکنند، تا شناخته نشوند تا مورد آزار قرار نگیرند:

یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّأَزْوَاجِکَ وَبَنَاتِکَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِن جَلَابِیبِهِنَّ ? ذَ?لِکَ أَدْنَی? أَن یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ ? وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِیمًا (59) (ترجمه: ای پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنان بگو: «جلبابها [= روسری‌های بلند] خود را بر خویش فروافکنند، این کار برای اینکه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند بهتر است؛ (و اگر تاکنون خطا و کوتاهی از آنها سر زده توبه کنند) خداوند همواره آمرزنده رحیم است)^[33–59]

استدلال موافقان و مخالفان حجاب موی سر در باره‌ی این آیه مشابه مورد قبلی است. علاوه بر این، مخالفان با توجه به متن آیه که علت این دستور را شناخته شدن زنان مسلمان (احتمالا از کنیزان) و در نتیجه آزار ندیدن آنان معرفی می‌کند، این آیه را حتی در صورت دلالت بر وجوب پوشش سر، برای وجوب همیشگی حجاب موی سر کافی نمی‌دانند. ^{[10] [11] [12]}

احادیث نبوی

صریح‌ترین روایتی که از پیامبر اسلام درباره‌ی پوشش اعضای بدن زنان وجود دارد، روایتی‌ست که از چند طریق با جزئیات متفاوت نقل شده و در آن پیامبر اسلام در خانه در حضور همسرش (عایشه یا ام سلمه) از پوشش زنی (اسماء یا دختری تازه‌بالغ) ابراز نارضایتی می‌کند و می‌گوید تنها موضع قابل کشف برای زنان صورت (یا صورت و دو دست) است. در صحت این حدیث اختلاف نظر وجود دارد. برای نمونه، نگارنده‌ی سنن ابوداوود خود به ضعیف بودن منبع این حدیث اشاره کرده، چرا که راوی حدیث، خالد بن دریک، که حدیث را بی‌واسطه از قول عایشه نقل کرده، هرگز عایشه را ندیده است.^[13] گفتنی‌ست برخی فقهای مخالف وجوب حجاب، موی سر را جزو بدن ندانسته و در نتیجه چنین احادیثی را دال بر وجوب ستر راس نمی‌دانند. ^[14]

در منابع حدیثی شیعی نیز چند حدیث از پیامبر اسلام درباره‌ی پوشش زنان وجود دارد: ^[15]

در مقابل، گروه دیگر فقها هم در صحت این حدیث و هم در دلالت آن به وجوب پوشش اعضای بدن، و به خصوص مو، تشکیک کرده‌اند. ^[16] بسیاری از فقهای شیعه در دوران متاخر با استناد به احادیث صریحی از امامان شیعه و احادیث غیرصریحی از پیامبر اسلام و برداشت‌های غیرمستقیمی از آیات قرآن، حکم به وجوب پوشاندن مو داده‌اند. گفتنی‌ست که اهل سنت به دلیل اعتباری که برای سخن صحابه قائلند، جملاتی مانند جملات ‌حاکی از واجب بودن پوشش تمام بدن غیر از وجه و کفین که از قول ابن عباس و دیگران نقل شده برایشان حجیت بیشتری دارد.

احادیث امامان

روایات متعارضی در این باره از امامان شیعه وجود دارد ^[17] و فقیهان مخالف و موافق حجاب در تعریف فعلی، به موارد مختلفی از این احادیث استناد کرده‌اند.

احادیث متمایل به پوشش بیشتر

طبق احادیثی از امامان شیعه، بخشی از بدن زن که مجاز است که آشکار باشد تنها وجه و کفین (صورت و دو دست) است. ‏^[18] گفتی‌ست که برخی فقهای مخالف حجاب، این احادیث را دلیل کافی برای وجوب پوشش مو نمی‌دانند چون مو را جزو بدن زن نمی‌دانند. ^[19]

احادیث متمایل به پوشش کمتر

سند این روایت غیر قابل خدشه خوانده شده است ^[20]

گروه دیگری از احادیث به میزان لازم برای پوشش زنان در هنگام نماز اشاره دارند. گرچه ستر صلاتی و ستر در برابر بیگانه دو مقوله جدا از هم می‌باشند، اما دلایل مورد استناد در هر حوزه بسیار شبیه و نزدیک به هم است. برخی فقها به تلازم بین این دو اعتقاد دارند. حتی گاهی در ستر صلاتی سخت گیری بیشتری شده است. ^[21]

سنت در زمان پیامبر اسلام

به عقیده‌ی موافقان وجوب پوشش مو و گردن و دست و پا، زنان مسلمان در عصر پیامبر اسلام نوعا حد پوشش مورد نظر آنان را رعایت می‌کردند. در مقابل مخالفان وجوب این حد از پوشش، بر این نکته تاکید می‌کنند که حد پوشش شرعی زنان مسلمان در زمان پیامبر اسلام کمتر از این بوده است. ^{[22] [23] [24] [25]} حامیان این نظر به روایات و احادیثی استناد می‌کنند ^[26]

مطابق نظر برخی مخالفان وجوب حجاب، انداختن پارچه روی سر از رسوم برخی اعراب جاهلی بوده است اما در اسلام بر آن امر نشده است. ^[27] امیر ترکاشوند در «حجاب شرعی در عصر پیامبر» در تلاش برای رد وجوب حجاب، اشاره می‌کند ^[28]

حد پوشش نزد شیعیان

براساس قرآن و فتواهای مراجع تقلید شیعه، زنان و مردان هرکدام وظیفه‌هایی دارند که در برخی موارد میان مراجع تقلید اختلاف هست. این حد در میان فتاوی مشترک است که مرد و زن باید عورت‌هایشان را در هر شرایط از هرکس و هر جنس بپوشانند مگر در شرایط اجباری مانند هنگامی که برای دستشویی نیاز به کمک داشته‌باشند که احکام خاص خود را دارد.

طبق نظر مراجع تقلید معاصر شیعه (که با نظر علمای پیشین شیعه متفاوت است)، زنان باید همه? بدنشان از جمله همه? موی سر، تن و پایشان را از مردان نامحرم بپوشانند، ولی می‌توانند دست‌ها را از مچ به پایین و گردی صورت را باز بگذارند، اگرچه پا و زیر چانه و ساعد و آرنج و مانند آن را باید بپوشاند.

احکام درباره مردان نیز اختلافی است. برخی مراجع تقلید معاصر افزون بر حد مشترک می‌گویند مردان باید تن و جاهای نامتعارف بدنشان را از زن نامحرم بپوشند. مثلا به فتوای آنها مردان نمی‌توانند پیش زن نامحرم پیراهن آستین‌کوتاه بپوشند یا با شلوارک‌های ورزشی ظاهر شوند.

احکام نگاه کردن نیز بسیار اختلافی است ولی طبق فتوای مراجع تفلید معاصر، به جز زن و شوهر به طور کلی هیچ‌کس نباید به قصد لذت به دیگری -محرم یا نامحرم و زن یا مرد- نگاه کند.

حجاب از نظر فقهای پیشین شیعه

مقدس اردبیلی از جمله فقهای شیعه‌ی دوره‌ی صفوی بود که دلایل موجود برای وجوب پوشش موی سر را کافی نمی‌دانست و احتمال به استحباب آن می‌داد.^{[نیازمند منبع]}

در اکثر منابع فقهی گذشته، از اعضایی از بدن که لازم بود در نماز و در برابر نامحرم پوشانده شوند با نام «عورت» یاد می‌شده و معمولا احکام یکسانی برای پوشش در این دو وضعیت مطرح می‌شده. ^[29] مرتضی مطهری می‌گوید:

ظاهرا اختلافی نیست در این که ستر صلاتی و غیر صلاتی از نظر مقدار و حدود پوشش با هم تفاوت ندارند... آن‌چه در نماز باید پوشیده شود همان است که در مقابل نامحرم باید پوشیده شود. و شاید اگر بحثی باشد در این است که آیا در نماز، زائد بر آن‌چه در مقابل نامحرم باید پوشیده شود لازم است پوشیده شود یا نه. اما در این که آن‌چه درنماز لازم نیست پوشیده شود، در مقابل نامحرم نیز لازم نیست پوشیده شود، بحثی نیست.

^[30]

حجاب کنیز

بنا به نظر اکثریت فقهای شیعه و سنی، پوشش موی سر بر کنیزان واجب نیست. در تاریخ آمده که عمر بن خطاب کنیزی را به خاطر داشتن پوشش کتک زد. در برخی روایات از امامان شیعه نیز، نه تنها حجاب سر بر کنیز واجب دانسته نشده، بلکه کنیزان از به کار بردن روسری و پوشش سر، باز داشته شده اند و توصیه شده است که آنان را حتی با کتک زدن، از این کار باز دارید تا از زنان آزاده متمایز گردند. ^{[31] [32]} حتی در روایتی این رفتار (کتک زدن کنیز باحجاب) به امام باقر نیز نسبت داده شده است. ^[33]

حامیان این نظر که هدف از پوشش سر ایجاد تمایز میان کنیزان و زنان آزاد بوده، به عبارت «تا شناخته شوید تا آزار نبینید» در آیه‌ی 59 سوره‌ی احزاب نیز استناد می‌کنند.

امیرحسین ترکاشوند می‌گوید که مطابق رایی بسیار مشهور، بخشی از بدن کنیزان که موظف به پوشاندن آن بودند، مانند مردان از ناف تا زانو بود و ملزم به پوشاندن سینه، پستان، ساق و غیره نبودند.^[34] ‏ ‏ ‏