تواضع پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم

تواضع در لغت به معنی فروتنی کردن است و در اصطلاح دانش اخلاق، یکی از یازده نوع فضیلتی است که تحت جنس شجاعت قرار دارد. این فضایل یازده گانه عبارتند از: کِبَر نفس، نَجدَت، بلند همّتی، ثبات، حلم، سکون، شهامت، تحمّل، تواضع، حمّیت، رقّت، فضیلت تواضع در برابر رذیلت تکبّر قرار دارد.(1)

در قرآن کریم، واژه تواضع به کار نرفته است، اما واژگان و تعابیر دیگری وجود دارد که تقریباً همین معنا را می رساند، مانند خشوع (برای نمونه سوره مومنون، آیه 2) خشیت (برای نمونه سوره فاطر، آیه 28) اخبات (برای نمونه، سوره هود، آیه 23) ذلّت (برای نمونه، سوره شعرا، آیه 215).
آن چه از آموزه های قرآنی، به دست می آید، نفی قاطع هر گونه کبر ورزی نسبت به خداوند و سپس انسان های دیگر است. با عنایت بر این امر و نیز با توجه به این مطلب که قرآن کریم، از صفات اصلی اقوام بی ایمان را کبر ورزی و گردن کشی آنان می داند (برای نمونه، سوره نحل، آیه 22 ـ 23، مومنون، آیه 46) نتیجه گرفته می شود، تواضع که ضدّ تکبر است، با ایمان، ارتباطی وثیق دارد و یکی از مولفه های اصلی ایمان است. این نکته به روشنی در کلمه اسلام، که معنای آن تسلیم متواضعانه و در برابر خداوند متعال است، آشکار است. از ارتباط ویژه تواضع با ایمان می توان دریافت که اصل تواضع، فروتنی در برابر عظمت خداوند است و تواضع در برابر انسان ها از این جا ناشی می شود.(2)

امام صادق ـ علیه السلام ـ در این رابطه می فرمایند: اصل تواضع از جلال و عظمت و هیبت خداوندی سرچشمه می گیرد. تواضع در رأس همه آن عبادت ها قرار گرفته که موجب رضای خداوندی گشته، در پیشگاهش مورد قبول واقع می شوند. معنای واقعی و تأثیر حقیقی تواضع را در نفس انسانی جز کسانی که به وحدانیت خداوند متصل و مقرّب درگاه شده اند، کسان دیگر نمی شناسند.(3)
خداوند متعال از قول لقمان حکیم به فرزندش می فرماید: «وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّک لِلنَّاسِ وَلَا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحًا...» یعنی ای پسرم از مردم روی مگردان و به خودپسندی بر زمین راه مرو.(4)

علمای اخلاق معتقدند که تواضع دارای مراتب و درجات می باشد که اوّلین درجه آن «تواضع اولیا...، و انبیاء عظام است که آنان به واسطه تجلیات ذاتی و اسمائی و صفاتی و افعالی در قلب شان، در پیشگاه حق تعالی و مظاهر جهان و جمال آن ذات مقدّس، متواضع می شوند و مشاهده کمال ربوبیت و ذلت عبودیت در آن ها، غایت تواضع و تذلّل را در قلبشان ایجاد کند و هر چه در این دو نظر و دو مشاهده کامل گردند، در حقیقت تواضع نیز کامل شوند، چنان که ذات مقدّس اعرف خلق الله و اعبد عباد الله خاتم النبین، متواضع ترین موجودات است در پیشگاه مقدس حق تعالی؛ زیرا که در مشاهده کمال ربوبیت و نقص عبودیت، کامل ترین موجودات است.
و این طایفه از متواضعین، چنانچه برای حق ـ جلّ و علا ـ متواضع اند. برای مظاهر جمال و جلال او نیز، برای او متواضعند و تواضع برای اینان، ظلّ تواضع برای حق است. و اینان علاوه بر تواضع، دارای مقام محبت نیز هستند و محبت به مظاهر حق ـ تابع محبّت به حق ـ دارند و این تواضع که مشفوع با محبّت است، کامل ترین مراتب تواضع است».(5)

بنابر این، پیامبر عظیم الشأن اسلام، در فضیلت تواضع، گوی سبقت را از همگان ربوده است. به طوری که لباس خویش را وصله می نمود و کفش خود را پینه می کرد و خود، گوسفندان خود را می دوشید و با بندگان و غلامان غذا می خورد. بر روی زمین می نشست و سوار درازگوش می شد و شخص دیگر را هم، هم ردیف خود سوار می نمود، بی آن که خجالت بکشد، نیازهای زندگی خویش را از بازار تهیه می کرد و به سوی خانه حمل می نمود. با ثروتمند و فقیر، یکسان دست می داد و دست خود را نمی کشید تا این که طرف مقابل دست خود را بکشد. آن حضرت به هر کس که می رسید، ابتدا سلام می کرد، چه آن شخص ثروتمند بوده و چه فقیر، چه کوچک بوده و چه بزرگ، اگر پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ برای صرف چیزی دعوت می کردند، آن را کم نمی شمرد، هر چند که آن چیز، خرمایی مانده بود.(6)

قرآن در تایید تواضع و فروتنی پیامبر ـ صلی الله علیه وآله و سلم ـ به مومنان می فرماید: اگر اخلاق تو تند و خشن بود، و قلبت نرم نبود نسبت به ایشان، مردم به تو روی نمی آوردند و از اطراف تو پراکنده می شدند. (آل عمران / 159).
از مصادیق تواضع آن حضرت این است که هرگاه از مساکین و فقرا دعوت می کردند برای مهمانی و میل غذا، ایشان قبول می کرد و با فروتنی کامل با آنان هم غذا می شد(7) و نیز در قبال این احترام، از آنان به منزلش دعوت می کرد و آنان را اطعام می نمود.(8)
از انس نقل شده که رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ از مریضان عیادت می کرده و در تشییع جنازه شرکت می کرد و دعوت غلامان و بردگان را می پذیرفت.(9)
یکی از مصادیق تواضع ایشان این است که بر روی خاک می نشست و غذا می خورد و لباس های خودش را با دست خودش می دوخت و کفش های خود را تعمیر می کرد و به حیوانات، خود علوفه می داد.(10)
هر مهمانی وارد می شد، برای او بلند می شد و عبای خود را زیر انداز او می کرد و جای خود را به او می داد.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1ـ دایره المعارف تشیع، ج 5.
2ـ دانش نامه جهان اسلام، ج 8.
3ـ شرح حدیث جنود عقل و جهل، تالیف امام خمینی.
4ـ سنن النبی، تألیف علامه طباطبایی، ترجمه عباس عزیزی.