در کتاب الفقه المنسوب للإمام الرضا علیه‏السلام درباره علت اینکه گاهی بر انسان عطسه عارض می شود چنین آمده است :« اِعلَم أنَّ عِلَّةَ العُطاسِ ، هِیَ أنَّ اللّه‏َ – تَبارَکَ وتَعالى – إذا أنعَمَ عَلى عَبدٍ بِنِعمَةٍ فَنَسِیَ أن یَشکُرَ عَلَیها ، سَلَّطَ عَلَیهِ ریحاً تَدورُ فی بَدَنِهِ ، فَتَخرُجُ مِن خَیاشیمِهِ ، فَیَحمَدُ اللّه‏َ عَلى تِلکَ العَطسَةِ ، فَیَجعَلُ ذلِکَ الحَمدَ شُکراً لِتِلکَ النِّعمَةِ ، وما عَطَسَ عاطِسٌ إلاّ هُضِمَ لَهُ طعامُهُ .»؛ بدان که علّت عطسه آن است که خداوند ، چون بنده‏اى را نعمتى دهد و او سپاسگزارى بر آن را از یاد ببَرَد ، خداوند ، بادى بر او چیره مى‏سازد که در تن وى مى‏چرخد و سرانجام ، از سوراخ‏هاى بینى او بیرون مى‏آید و شخص ، خداوند را بر آن عطسه ، سپاس گوید و خدا ، این سپاس گفتن را سپاس آن نعمت قرار مى‏دهد . همچنین ، هیچ کس عطسه نمى‏کند ، مگر این که غذایش گوارا مى‏شود .(1)
در حدیثی دیگر امام رضا (ع) عطسه را از جانب خداوند دانسته می فرماید: « التثاؤبُ من الشیطان و العطسة من الله عزّ و جلّ»؛ دهن دره از شیطان است و عطسه از خدای عزول جل است.(2)
علامه مجلسی(ره) در تفسیر این کلام می نویسد: اینکه دهن دره را از جانب شیطان دانسته ، برای آن است که دهن دره بواسط? سنگینی بدن و پُری شکم و سستی و میل آن بخواب است، و مقصود حضرت باز داشتن مردمان از آنچه که باعث پدید آن دهن دره است ، می باشد.
مانند: پرخوری و سیری و مانند اینها که انسان را از طاعات سنگین کند و از انجام خیرات کسل نماید.
و فیض(ره) نیز در این رابطه نوشته است: جهتش این است که پیدایش دهن دره از غفلتی است که از واگذاردن خداوند شخص را به حال خود پدید آمده است.زیرا که چون خداوند بنده را به حال خود گذارد از یاد خدا غافل شود و نشانه اش دهن دره است.
و اما وجه اینکه عطسه از طرف خدا است این است که اوست که بنده اش را وادار به عطسه کرده تا آن بنده هنگام زدن عطسه بیاد خداوند افتد. و ذکر او را بگوید.
در کتاب عیون اخبار الرضا هم نقل شده است: در نامه‏اى که امام رضا (ع) به مأمون نوشت، فرمود: صلوات بر پیامبر (ص) در هر جا لازم است از جمله هنگام عطسه کردن و سر بریدن حیوانات و غیر آن.
مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَى قَالَ کُنْتُ عِنْدَ الرِّضَا ع فَعَطَسَ فَقُلْتُ لَهُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْکَ ثُمَّ عَطَسَ فَقُلْتُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْکَ ثُمَّ عَطَسَ فَقُلْتُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْکَ وَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِذَا عَطَسَ مِثْلُکَ نَقُولُ لَهُ کَمَا یَقُولُ بَعْضُنَا لِبَعْضٍ یَرْحَمُکَ اللَّهُ أَوْ کَمَا نَقُولُ قَالَ نَعَمْ أَ لَیْسَ تَقُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ قُلْتُ بَلَى قَالَ ارْحَمْ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ قَالَ بَلَى وَ قَدْ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ رَحِمَهُ وَ إِنَّمَا صَلَوَاتُنَا عَلَیْهِ رَحْمَةٌ لَنَا وَ قُرْبَةٌ.
در روایات نقل شده که پس از عطسه از خداوند طلب رحمت کنیم . در همین زمینه صفوان بن یحیى می گوید: در خدمت حضرت رضا علیه السلام بودم پس آنحضرت عطسه زد، من باو گفتم : « صلى اللّه علیک » دوباره عطسه زد من گفتم : « صلى اللّه علیک » براى سومین بار عطسه زد و من گفتم : « صلى اللّه علیک » و عرض کردم : اگر مانند شما (امام معصومى ) عطسه زد همانطور که ما بهم می گوئیم « یرحمک الله » آنطور بگوئیم یا اینطور که من می گویم ؟ فرمود: چرا مگر نمی گوئى : « صلى اللّه على محمد و آله » ؟ عرض کردم : چرا، فرمود: (تو می گوئى )؟ « ارحم محمدا و آل محمد» یعنى پس از آنکه می گوئى : « صلى اللّه على محمد و آله » ، دنبالش می گوئى : « ارحم محمدا و آل محمد» و این هر دو طلب رحمت است بدو لفظ: یکى بلفظ « یرحمک الله » و دیگر بلفظ « ارحم محمدا و آل محمد» .(3)

پانوشتها:
1. الفقه المنسوب للإمام الرضا علیه‏السلام ، صفحه 391 ، بحار الأنوار ، جلد 76 ، صفحه 55 ، ح13
2. اصول کافی،ج4،ص472
3. اصول کافى جلد 4 صفحه : 471 روایة : 4