4.تأثیربر فرهنگ وهویّت اجتماعی بدون در نظر گرفتن جنس(دختر یا پسر )

پس از ورود تلویزیون های ماهواره ای به فضای فرهنگی جوامع به ویژه جوامع درحال توسعه ، جامعه شناسان به آثار و پیامدهای آن توجه کردند ونشان دادند که آثار آن بر جامعه وتغییر و تحولاتی که قادر است بر روی جامعه و فرهنگ آن انجام دهد گوناگون است. به همین دلیل در اینجا از فرضیات ونتیج? تحقیقی که این زمینه انجام شده است استفاده می کنیم . 

آیابـین افرادی که از ماهـواره استـفاده نمـی کنند، افرادی که استفاده کمی از ماهواره می کنند وافرادی که استفاده زیادی از ماهواره می کنند از نظر جنس تفاوت وجود دارد؟

همانند سازی پایین آوردن سطح درک عمومی از هنر وهمچنین حذف موفق هرگونه مخالفت با فرهنگ توده ای است. این رسانه در کشور ما تابع همان وضعیت دوپار? جغرافیایی وتفاوت فرهنگی است. نگاهی به بخش عظیمی از برنامه های تلویزیون ماهواره ، که مخصوص جوانان تهی? وپخش می شود ، نشان می دهد که این محصولات چگونه در کار تولید شکلی آرمانی از زندگی هستند. هویت فردی و اجتماعی در اجتماعات و جامعه های که زیر نفوذ این وسایل ارتباطی اند ، در مسیر فرا ملیتی شدن ، دگرگون شدن ، متزلزل شدن ودگرگون شدن حرکت می کند. مفهوم سرمای? فرهنگی ، به عنوان بخشی از ترجیحات ، انتخاب ها ، سلائق ذوقی و تعلقات ، یکی از عناصر فرهنگی هویت اجتماعی است ، که بنا به مفروضات این مطالعه ، بخش مهمی از سرمای? فرهنگی ، در جوامع معاصر که زیر تأثیر فرایند جهانی شدن در سای? رشد و گسترش وسایل ارتباط جمعی است از برنامه های شبکه های تلویزیونی ماهواره ای نشأت می گیرد. این شبکه ها عبارت اند از شبکه های خارجی با برنامه هی متنوع علمی ، تحقیقاتی ، ورزشی ، تفریحی ، تجاری ، وشبکه هی فارسی زبان ، که اخیراً به خیل وسیع آن ها پیوسته اند، و سرمای? فرهنگی تماشاگران خود را تأمین می کنند. در این راستا نتایج تحقیق نشان می دهد که دانشجویان دختروپسری که از ماهواره استفاد? کم یا زیادی می کنند دارای سرمایه فرهنگی متمایزتر و متفاوت تر ، نسبت به دانشجویان دختر وپسری که از ماهواره استفاده نمی کنند هستند. به عبارت دیگر ذوق وسلیق? هنری به عنوان منبعی برای تعریف هویت اجتماعی و تمایز اجتماعی ، برای همه به یکسان شناخته شده یا مورد بهره برداری نیست . بنابراین جوانان دانشجویی، که در دور? انتقال به بزرگسالی وبلوغ اجتماعی قرار دارند، زیر تأثیر برنامه های شبکه های تلویزیونی ماهواره ای قرار می گیرند و به همین دلیل دغدغ? هویت وتمایز برای آنان مسئله ای حساس واساسی است و می توان انتظار داشت که در این دور? سرشار از ابهام وعدم تعیین، کلی? منابع وامکانات تعریف یک هویت متمایز وفردیت مستقل تا به انتها مصرف شود. در این بین میزان اهمیتی که دختران وپسران به مقوله های مختلف مدیریت بدن می دهند به وضوع متفاوت است. اگر شیوه های مدیریت بدن را به مثابه روشنی برای به نمایش درآوردن هویت فردی واجتماعی بدانیم، می توانیم تفاوت های فوق را به صورت فرضیه ای توضیح دهیم. با توجه به مفهوم «نمایش» واضح است که تنها قسمت های بیرونی بدن- هرآنچه که طبق فرهنگ یک جامعه جزء قسمت های قابل رؤیت تعریف می شود کانون فعالیت اجتماعی است. بدین معنا که دانشجویان پسرودختری که از ماهواره استفاده کم یا زیاد می کنند اهمیت بیشتری به مدیریت بدن در مقایسه با دانشجویان دختر وپسری که از ماهواره استفاده نمی کنند می دهند واز این طریق هویت اجتماعی متمایزی در زمین? پوشش ،آرایش، مد وکلاً مدیریت بدن پیدا می کنند که به طبع با ارزش ها وهنجارهای جامعه واقعی فرد متمایز است. نتیجه این دوگانگی ساختاری رسانه ها، دوگانگی ساختار اجتماعی ونا به سامان شدن جامعه وبه ویژه متزلزل شدن بنیان های دینی واعتقادی نسل جوان است. به نظر می رسد تجلی دوگانگی مذکور ورسانه های مرتبط با آن وکسانی که به این وسایل جدید ارتباطی واطلاعاتی دسترسی دارند، قابل ملاحظه تر است، چرا که رسانه های مذکور نوعی مناسبات جدید ایجاد می کنند که در این مناسبات انسان ها بیش ازپیش گوشه گیر، منزوی وکم تحرک شده وکم کم از زمین? عملی زندگی خود دور می شوند. چگونگی ارتباط میان استفاد از برنامه های شبکه های تلویزیونی ماهواره ای ومیزان دینداری پاسخگویان با توجه به داده های تحقیق می توان دید که به نسبت افزایش استفاده از برنامه های شبکه های تلویزیونی ماهواره ای میزان دینداری کاهش می یابد. بدین معنی که دانشجویان دختر وپسری که از ماهواره استفاده کم یا زیاد می کنند دارای دینداری ضعیف تری نسبت به دانشجویان دختر وپسری که از ماهواره استفاده نمی کنند هستند.این در حالی است که در داخل ایران تعداد کثیری از خانواده ها به رسانه های نوین اطلاعاتی وارتباطی ، به ویژه شبکه هی ماهواره ای دیجیتال خارجی وفارسی زبان دسترسی دارند واز برنامه ها استفاده می کنند. مسئل? مهم در اینجا این است که از این عده، بیشترین افرادی که از این برنامه های شبکه های ماهواره ای استفاده می کنند نوجوانان وجوانان هستند. بیشتر آنان در سنین رشد ومراحل شکل گیری هویت فردی واجتماعی اند که در معرض برنامه های شبکه های ماهواره ای قرار می گیرند. آنان کم کم دغدغه ها، ذهنیت ها، هویت ها، شخصیت ها و مسائل مشابه مطرح در برنامه های این شبکه های ماهواره ای، را که عمدتاً مبتنی بر مسائل افراد وجوانان کشورهای توسعه یافته است، پیدا خواهد کرد. در اجتماع مجازی با آنان یکپارچه ومتجانس خواهند شد. اقتدار خانواده سنتی، که هنجارها و ارزش های این خانواده یکی از مؤلفه های تعیین کنند? نظام شخصیتی و هویتی بوده است، تضعیف می شود ویا دگرگونی این نهاد با استفاده از برنامه های شبکه های تلویزیونی ماهواره ای و به موازات بی ثبات شدن تمامـی شالوده های ساختـاری هویت فردی واجتماعی می تواند پیامدهای مهمی در تعریف هویت اجتماعی افراد از هویت خویشتن وعدم انسجام هویت اجتماعی افراد داشته باشد. لذا در جوامع معاصر، جوانان، فرایند اجتماعی شدن را بیرون از الگوهای سنتی خانواد? پدرسالار وبیشتر زیر تأثیر رسانه ها می گذرانند واز همان سنین آغازین با لزوم انطـباق با وضعیت های متفاوت و نقش های متفاوت بزرگسالی روبه رو می شوند. به زبان جامعه شناسی، فرایند جدید رسانه های به خصوص برنامه های شبکه های تلویزیونی ماهواره ای تا حدودی هنجارهای نهاد خانواده پدرسالار را کم رنگ و نقش های درون خانواده را متنوع می کند. تحول در خانواده سنتی به صورت جدایی فزاینده ابعاد مختلفی، که قبلاً درخانواده پدرسالار در کنار یکدیگر قرار داشتند، بروز نموده است. از آنجا که خانواده سنتی و هنجارها و ارزش های این خانواده یکی از مؤلفه های تعیین کنند? نظام شخصیتی و هویتی افراد بوده است، تضیف یا دگرگونی این نهاد به موازات بی ثبات شدن تمامی شالوده های هویت فردی و جمعی می تواند پیامدهای مهمی در «باز تعریف» و فقدان انسجام هویت ها به ویژه هویت اجتماعی جوانان داشته باشد. بدین معنا که بین میزان پذیرش اقتدار خانواده سنتی در بین دانشجویان دختر و پسری که از ماهواره استفاده نمی کنند با دانشجویان دختر و پسری که از ماهواره استفاده کم یا زیادی می کنند تفاوت معنا داری است.یعنی دانشجویان دختر یا پسری که از ماهواره استفاده کم یا زیادمی کنند نسبت به دانشجویان دختر یا پسری که از ماهواره استفاده نمی کنند پذیرش کمتری از ایدئولوژی واقتدار خانواده سنتی دارند. لذا این تحولات در درون خانواده سنتی زیر تأثیر استفاده از برنامه های شبکه های تلویزیونی ماهواره ای نگرش ها و ارزش های بنیادی خانواده سنتی را دچار تحول و دگرگونی می کند.

اکنون یکی از مناقشه های عمد? جامعه شناسی معاصر این است که مفهوم طبقه یا پایگاه اقتصادی - اجتماعی و موقعیت اقتصادی یا سرمای? اقتصادی قدرت تبیین خود را در هویت بخشی به کنشگران درحال از دست دادن است. به عبارت دیگر، گروه بندی های مبتنی بر فعالیت های تولیدی و شغل و موقعیت اقتصادی نمی تواند تشابه و تفاوت در خصوصیات فرهنگی، اجتماعی، رفتاری، اعتقادی و هویتی را توضیح دهد. سخن گفتن از خصوصیات فرهنگی، عقاید و ارزش ها و رفتارها و نگرش های متمایز گروه های اجتماعی، به معنای سخن گفتن از « هویت اجتماعی » آنان است. به هر حال در اینجا هدف شناخت و نشان دادن این واقعیت است که در دور? مدرنیته نقش عوامل ساختاری چون پایگاه اقتصادی - اجتماعی و سرمای? اقتصادی با دگرگون شدن شالوده های سنتی جامعه و ایجاد مراجع هویت ساز غیر سنتی در شکل دهی به هویت اجتماعی افراد کم رنگ می شود. لذا مشاهده می شود بین هویت اجتماعی دختران دانشجو و پایگاه اقتصادی - اجتماعی و سرمایه فرهنگی شان تمرکز آن چنانی در یک رده اجتماعی در رابطه با یک نوع هویت اجتماعی خاصی مشاهده نمی شود. پس می توان گفت که در جامعه در حال گذار ما دیگر تعلقات اجتماعی و طبقاتی و ساختارهای انتسابی سنتی نمی توانند نقش اساسی را در شکل دهی به هویت اجتماعی دختران و پسران دانشجو به عهده گیرند.

در نهایت اینکه فرضیه ها، که در بین سه گروه از آزمودنی ها که از نظر متغیر پایگاه اقتصادی - اجتماعی تفاوت وجود دارد، تأیید، نمی شود. همچنین این فرضیه که بین سه گروه از آزمودنی ها، که از نظر استفاده از برنامه های شبکه های تلویزیونی ماهواره ای و داشتن ماهواره مثل یک ده? گذشته نماد مخصوص و متعلق به طبقات بالا وخانواده های با منزلت اجتماعی بالا و سرمایه اقتصادی بالا نیست بلکه یافته های این تحقیق حاکی از آن است که دختران و پسران دانشجو متعلق به منزلت های بالا رو به بالا، بالا رو به پایین، متوسط رو به بالا، متوسط رو به پایین، پایین رو به بالا و پایین رو به پایین وبا هرنوع سرمایه اقتصادی از این نوع تکنولوژی ارتباطی در درون خانه های خود به راحتی استفاده می کنند. در مورد ارتباط جنسیت با متغیرهای ماهواره، میزان دینداری، مدیریت بدن، سرمایه فرهنگی، پذیرش اقتدار خانواده سنتی، پایکاه اقتصادی - اجتماعی و سرمای? اقتصادی حاصل تحقیق نمایان گراین است که بین سه گروه از آزمودنی ها، از نظر جنس تفاوت وجود دارد، تأیید نمی شود. یعنی باتوجه به تحقیق نمی توان گفت که دختران دانشجو نسبت به پسران دانشجو بیشتر از ماهـواره استـفاده می کنند یا وقت و زمان بیشتری را صرف تماشای برنامه های ماهواره می کنند. همچنین تفاوت معناداری بین جنس با متغیرهای سرمایه فرهنگی، پایگاه اقتصادی - اجتماعی و سرمایه اقتصادی وجود ندارد. اما تفاوت معناداری بین جنس با متغیرهای میزان دین داری، پذیرش اقتدار خانواده سنتی و مدیریت بدن وجود دارد. بدین معنا که یافته های این تحقیق حاکی از این است که بین ارزش ها و هنجارها مورد قبول والدین با ارزش ها و هنجارهای متفاوت که در سطح جهان تبادل اطلاعـات می کنند و تعامـل دارند یکپارچه می سازد. افراد، گروه ها و ملیت های مختلف را در جامع? دیگری غیر از جوامع ملی و واقعی خودشان متعهد می سازد و هویت اجتماعی جدیدی را برایشان بر ساخت و تعریف می کنند.1

5.زدن زیرآب بنیان خانواده

در خانواده با معیارهای اسلامی، مرد احساس مسؤولیت عمیقی در قبال اعضای خانواده‌ی خود دارد و خود را موظف به حفظ حریم خانواده می‌داند و این تلقی باعث تعهد مرد به بانوی خان? خود و فرزندان برای تأمین نیازهای آنها می‌شود. در برنامه‌های ماهواره‌ای مرد خانواده به عنوان یک فرد مطرح می‌شود که امیال فردی‌اش معیار رفتارهای او هستند. چنین فردی خود را متعهد به دیگر اعضای خانواده نمی‌داند و خودِ او مقدم بر تمام مناسبات خانوادگی است و برای

تأمین امیال و نیازهای خود می‌تواند روابط مقدس خانوادگی را زیر پا بگذارد. چنین مردی مطلوب زن ایرانی و غیرتِ زنانه‌ی او نیست و لذا مرد خانواده را تکیه‌گاه محکم خود و فرزندانش می‌خواهد.از سوی دیگر برنامه‌های ماهواره‌ای زن را نیز به همین ترتیب یک فرد تعریف می‌کند که امیال او مقدم به هر فرد دیگر از جمله اعضای خانواده است. چنین زنی نیز مطلوب مرد در خانواده‌ی ایرانی با آموزه‌های اسلامی نیست که زن را مدیر منزل و مسئول تربیت فرزندان و تنظیم ارتباطات اجتماعی تلقی می‌کند. بر همین قیاس فرزندان در خانواده‌ی اسلامی دارای نقش‌ها و موقعیت‌های تعریف شده هستند که حقوق و تکالیفی را در رابطه با پدر و مادر و خانواده بعنوان یک نهاد به عهده دارند. برنامه‌ها و سریال‌های ماهواره‌ای این نقش‌ها را دگرگون معرفی می‌کنند و برای مثال یک دختر یا پسرِ جوان در خانواده‌ی غربی را آزاد از تعهدات به پدر و مادر و نهاد خانواده نشان می‌دهند. چنین تصویری باعث تعارض نقشی در فرد می‌شود و در حالی که فرهنگ و واقعیات زندگی او تکالیف دیگری برای او تعریف کرده‌اند و البته متناسب با این تکالیف، حقوقی نیز برای او در نظر گرفته‌اند که فرزند یک خانواده‌ی غربی از آنها محروم است. بر این اساس برنامه‌های ماهواره‌ای با تعقیب یک خط سیر فکری که مهمترین مفهوم آن «فردگرایی» است، سعی در بازاندیشی مناسبات خانوادگی دارد. اولین گام در این مسیر تعریف مجدد نقش‌های اعضای خانواده است. در حالی که این نقش‌ها و حقوق و تکالیف تعریف شده برای آن، حاصل پیشین? دیرین خانواده در ایران بر اساس تعالیم اسلامی است و اجزای آن با هم انطباق یافته‌اند و به هماهنگی رسیده‌اند. بر این مبنا برخی از مهم ترین آسیب‌های ماهواره برای خانواده و اعضای آن در کشور ما عبارتند از؛ ترویج فردگرایی، بازاندیشی نقش‌ها، تعارض فرهنگی، ناآرامی ذهنی و نارضایتی، که خود در میان زنان و مردان و فرزندان خانواده و نهایتاً بعنوان اعضای اجتماع، اثرات متفاوتی دارد. با تضعیف خانواده، تکیه‌گاه فرد و پایگاه اجتماعی و اقتصادی‌اش تضعیف می‌شود و باید پیش از نهادهای فرهنگی یا سیاسی، خود فرد جلودار مبارزه با عناصر بیگانه و متعدد به حریم خانواده‌اش باشد.1

نتیجه

در عصر حاضر را که عصر دوم رسانه ها و یا عصر ارتباطات می نامند. پیشرفت علوم و فناوری، چنان رشد سریعی دارد که توان مقاومت در برابر آن به سختی امکان پذیر است و راه اندازی شبکه های متعدد ماهواره ای در سرار دنیا نیز می تواند موجب نوعی جنگ روانی عظیم گردد. حتی اگر بخواهیم ابعاد منفی را نادیده بگیریم و جنبه های مثبت موضوع مورد بحث را که ممکن است مفید وسازنده هم باشند در نظر آوریم، باز هم این واقعیت وجود دارد که کشورهای دریافت کنندهْ امواج، هیچ گونه نقش و دخالتی در انتخاب برنامه نخواهد داشت و این امر برخلاف اصل حاکمیت دولت ها در عرصه حقوق بین الملل است.

هدف شبکه های ماهواره ای تغییر الگوی نگرشی و رفتاری خانواده ها می باشد. این برنامه ها قصد دارند نوع تفکر و بینش سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ما را تغییر دهند و مصرف گرایی را میان تماشاگران نهادینه کنند. این نوع شبکه ها ابتدا مغز مخاطبان خود را تسخیر و در ادامه آنچه خود دوست دارند را به آن ها القا می کنند. شبکه های ماهواره ای به دنبال کانالیزه کردن جریان های فرهنگی هستند به این معنی که تمام جویبارهای کوچک فرهنگی به رودخانه اصلی که جهان بینی آن هاست منتقل شوند. این ها قصد دارند زبان، گفتار و بینش های خرده فرهنگ ها را تغییر دهند و به سمت فرهنگ غرب ببرند. القائات شبکه های ماهواره به مخاطبان خود تا حدی زیاد تأثیر گذار است که به هیچ عنوان نمی توان ا دعا کرد بزرگسالان ازآسیب های آن مصون هستند و تنها باید نوجوانان و جوانان را در این خصوص واکسینه کرد. سریال های ماهواره ای عاملی در تحول بسیاری از خانواده های ایرانی می باشند، زمانی که اعضای خانواده ساعت ها به مشاهدهْ برنامه های مختلف ماهواره از جمله سریال های خانوادگی می پردازند، رعایت بسیاری از ارزش ها از جمله حریم میان زن و مرد برای آن ها کم رنگ می شود؛ هم اکنون دختران و پسران جوان تحت تآثیر شبکه های ماهواره ای خیلی راحت بدون در نظر گرفتن جنس با یکدیگر ارتباط برقرار می کنند، به گونه ای که شاهد افزایش ارتباطات نامشـروع خانوادگـی هستیم و ارزش هـای خانوادگـی که در پناه آن ارتباطات میان زن و مرد نامحرم محدود می شد، کنار گذاشته شده است.

در اینجا باید خاطر نشان کرد که امروزه هیچ کشوری بی نیاز از جوامع و کشورهای دیگر نیست و ارتباط متقابل و تعامل سازندهْ دادوستدهای اقتصادی، فرهنگی، سیاسی از ضرورت های زندگی در جهان کنونی است. ما به ناچار، چه بخواهیم و چه نخواهیم، وارد این مرحله شدیم. ما نمی توانیم مرزهای خود را بر روی دیگران ببندیم، حتی اگر هم بخواهیم نمی توانیم این کار را بکنیم. به جای آن که جهانی شدن و رشد گسترده وسایل ارتباطات جمعی به خصوص شبکه های ماهواره ای را یک خطر تلقی بکنیم خود را برای مواجههْ منطقی با آن آماده کنیم. بنابراین جهت گیری هم گرایی جامعه شناسی معاصر به سمت پذیرفتن اهمیت روز افزون استفاده از ماهواره درپخش برنامه های تلویزیونی و امکان استفاده از صدها شبکهْ تلویزیونی و بالا بردن قدرت انتخاب افراد است، استفادهْ فزاینده از ماهواره ها به عنوان شاه راه در فرآیند هویت بخشی و شکل گیری آن در جامعه نقش پیدا می کنند.

راهکارهای پیشنهادی

1. تقویت فرهنگ خودی و نشان دادن ارزش های بالای آن به سطوح پایین جامعه، دفاع از ارزش های ملی، ارتقاء سطح آگاهی افراد، ترویج زندگی معنوی وتقوا، ترویج الگوهای رفتاری صحیح در خانواده و جامعه.

2. حرکت مقابله ای صدا و سیما برای ساختن و بازنمایی مجدد ارزش های جامعه و صیانت از حریم خانواده به منظور مقابله با اثرات منفی فیلم های مناسب ماهواره ای.

3. حرکت آگاهانه و صحیح مدیران فرهنگی جامعه برای کاهش اثرات منفی برنامه های ماهواره.

4. وظیفهْ اصلی مسئولان فرهنگی، ایمن سازی افراد به ویژه نوجوانان و جوانان در برابر هجــوم بیگانگــان و افزایــش قدرت مقــاومت آنان است . ایمــن سازی نیـز با بـرنامه ریزی های اساسی برای گسترش شناخت معارف الهی و باورهای اعتقادی و مذهبی در جامعه میسر است که می تواند با گذشت زمان، افراد جامعه را به خود آگاهی و خود باوری برساند. به عبارت دیگر باید جوانان عزیز را به گونه ای تربیت کرد که آگاهانه و با اختیار کامل از گناه دوری کنند تا بتوانند از ماهواره به عنوان برنامه تکمیلی بهره مند شوند.

5. تبیین صحیح پیامدهای منفی ماهواره برای جوانان و والدین آن ها با بهره مندی از مطبوعات، رسانه ها و انجمن اولیا و مربیان مدرسه.

6. بی شک محـدود آفرینی در استفاده از برنامه های ماهواره بدون جایگزین کردن برنامه های سازنده و مورد علاقه جوانان در رسانه های ملی به نتیجه نخواهد رسید. بنابراین گسترش شبکه های رادیویی و تلویزیونی و توسعه برنامه های گوناگون، باید جزو برنامه های اساسی دولت مردان، به ویژه مسئولان صدا و سیما قرار گیرد.

فهرست منابع ومآخذ

*قرآن کریم ، محمودیان ، مهدی ، بیت القرآن امام علی (علیه السلام ) ، قم .

1. آزاد، تقی ،«رسانه ها وفرهنگ » ،سروش (صدا وسیمای جمهوری اسلامی ایران) ، تهران ، چاپ اول ، 1376 .

2. اسماعیلی ،علی محمد ، «جنگ نرم در همین نزدیکی » ،ساقی ، تهران ، چاپ اول ، 1389

3. خیری ، حسن ، « دین ، رسانه ، ارتباطات اجتماعی » ، پژوهشگاه علوم وفرهنگ اسلامی ، قم ، چاپ اول ، 1389 .

4. رفیعی ، زهرا ،«آسیب شناسی خانواده ایرانی »، نشری? همشهری ، 24/11/1384 .

5. زندی ، مجید ، «چشم های شیطانی ماهواره » ، نشری? جمهوری اسلامی ، 14/6/1385 .

6. فام ، زلفعلی ، وگروهی دیگر ، «بررسی تأثیر صنعت فرهنگ بر هویت اجتماعی با تاکید بر شبکه های تلویزیونی ماهواره ای » ، نشری? رسانه ، اطلاع رسانی وکتابداری ، شمار? 76 (علمی - ترویجی )، زمستان 1387 .

7. معاونت پژوهش مرکز بصیرت ، «ره پویه » ، بقیة العترة ، بی جا ، چاپ اول ، 1386 .

8. نگارش ، حمید ، وگروهی دیگر ، « تبلیغ دین از منظر دین » ، زمزم هدایت ، قم ، چاپ اول ، 1383 .

9. هوور ، استوارت ، ترجم? مجید اخگر ، « برگزید? دانش نام? دین ، ارتباطات و رسانه » هنر واندیشه ، قم ، چاپ اول ، 1388 .

10. http: //www. Psyop.ir .

11.http://www.mobarze.ir .