تاثیر نماز بر حافظه و تمرکز حواس
امام محمد باقر (ع) :
در نماز خود توجه و تمرکز کامل داشته باش زیرا از نماز تو آن مقدار قبول می شود که با توجه خوانده می شود .(7)
تمرکز  ( concentration) نه تنها شرط لازم ، بلکه در بسیاری موارد ، شرط کافی برای بسیاری از موفقیت های انسان است .
عرصه کاربرد تمرکز ، نه فقط در فعالیت های مادی و محسوس انسان ، بلکه گاهی تا حد مسائل ماورائی و مرموز هستی ، گسترده است . بدین معنا که حتی عملیات محیر العقول مرتاضان هندی ، طریقه های پیشرفت و سیر و سلوک در مکاتب عرفانی و مذهبی شرق دور ( از جمله ذن بودیسم ، یوگا و .. ) راههای دیدن حقیقت اشیاء در مقابل نگاه کردن معمولی به آنها ، در تعالیم روانشناسانه و عارفانه دون خوان به کارلوس کاستاندا ، (8) روشهای کشف و شهود و مراقبه در سلسله های تصوف و عرفان اسلامی و ایرانی و بسیاری دیگر از مسائل معنوی از این قبیل ، تنها از طریق دست یافتن به درجاتی از “ تمرکز ” قابل وصول می باشد .
بعنوان مثال ، حتی در انواع ورزشهایی که خاستگاه آنها در ممالک شرق دور می باشد ( از جمله ورزشهای رزمی مثل کاراته ، جودو ، ساواته ، کونگ فو و .. ) شرط اصلی برای موفقیت و پیشرفت برخورداری از “ تمرکز ” می باشد . و از این رو بخش مهمی از تمرینات این ورزشها به “ تمرین تمرکز ” اختصاص یافته است .
اما در بعد فعالیتهای مادی و عادی روزمره انسان نیز “ تمرکز حواس ” دارای نقش بسیار کلیدی است . از سردار افسانه ای فرانسویان ، “ ناپلئون بناپارت ” چنین نقل می کنند که می گفت :
“ تنها زمانی موفق شدم که به پیروزیهای بزرگ در عرصه سیاسی و نظامی دست پیدا کنم ، که توانائی یافتم ، مغز خود را کشو بندی کنم !؟! و در مورد انجام هر کار تنها کشوی مربوط به آن را بگشایم و بر آن تمرکز بدهم و سایر کشو های مربوط به دیگر کارها را ببندم . بدین معنا که مثلا زمانی که به حل یک مسئله جنگی مشغول بودم ، تنها کشوی مربوط به آن مسئله در ذهنم بیرون بود و تنها بر روی آن کار می کردم و در این زمان همه کشوهای مغزی دیگرم ، حتی کشوی مربوط به عشق “ ژوزفین ” بسته بود !”
به همین قیاس ، چنانچه مثلا “ یک دانش آموز یا یک دانشجو ، بتواند موقع مطالعه دروس خود ، تنها بر همان موضوع درسی مورد مطالعه تمرکز کند و از سایر افکار بر حذر باشد ، موفق خواهد شد که به پیروزی های چشمگیری در زمینه تحصیلی دست یابد.  یا حتی یک کارمند ، یک کاسب ، یک بنا ، یک راننده و .. تنها زمانی در کار خود کاملا موفق خواهد بود که از تمرکز حواس کافی ، موقع کار خود ، برخوردار باشد و در اصطلاح مشهور حواسش به کارش جمع باشد .
به این ترتیب با این مثالها می توان به اهمیت زاید الوصف جمع بودن حواس یا همان تمرکز پی برد و توجه نمود که چنانچه در امور مختلف و بخصوص در کارهای فکری ، باسلاح تمرکز به میدان رفت و با توجه به رابطه تنگاتنگ حافظه و تمرکز حواس ، دانسته های جدید را با نظم و ترتیب روی یکدیگر قرار داد ، قدم بزرگی در جهت تقویت حافظه نیز برداشته خواهد شد .
مطالعات مختلف علمی و پژوهشی و نظریه پردازیهای گوناگونی نیز دردانش امروز ، در این مورد صورت پذیرفته است که از آن جمله می توان به مطالعات “ گاردنر مورفی ” پیرامون   canalization  ( متوجه ساختن اندیشه و فعالیت به موضوعی معین)  اشاره کرد .(9)?
اما توصیه های مؤکد و متعددی که در تعالیم اسلامی مبنی بر “ حضور قلب ” در نماز و برخورداری از اقبال و توجه کامل به نماز به ما رسیده است ، همگی دلالت بر آن  دارد که نماز ارزشمند در درگاه الهی نمازی است که با تمرکز کامل و توجه دقیق به مضامین آن ، به جای آورده شود و نمازی است که با تمرکز کامل و توجه دقیق به مضامین آن ، به جای آورده شود و نمازی که مسلسل و طوطی وار بدون حضور ذهن و قلب خوانده شود از ارزش بسیار کمی برخوردار است . و حتی در حدیث معصوم (ع) آمده است که عابدی که بدون فهم و درک ( و در نتیجه آن بدون توجه ) عبادت می کند ، همچون الاغ آسیاب است .(10) ( کحمار الطاحونه ) بدین ترتیب اقامه کننده حقیقی نماز ، با برخورداری از حضور قلب در عبادت های یومیه خویش ، در واقع “ تمرکز حواس ” را بارها و بارها در طول یک شبانه روز ، تمرین می کند و از این جهت این صفت حسنه را در وجود خود ، ملکه می سازد تا با بهره بردن از آن در همه عرصه های زندگی ، موفقیت را در همه ابعاد ممکن نصیب خویشتن سازد .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. مطالب علمی این مقاله از جلد سوم ترجمه فارسی کاپلان ـ سادوک ، صفحات 286 ـ 284 اقتباس شده است .
2 .پرتوی از اسرار نماز ـ اثر حاج شیخ محسن قرائتی ـ صفحه 174
3. روانپزشکی لینفورد ـ ریس مقاله شخصیت ترجمه : دکتر حسن مرندی صفحه 63
4. از جمله مطالعات راث بندیکت و مارگارت مید درباره تاثیر اجتماع و فرهنگ بر شخصیت انسان
5.روانپزشکی لینفورد ـ ریس ،مقاله اختلالات پسیکوپاتیک ترجمه : دکتر احمد محیط ، صفحه 304
6...برای بررسی تاثیر نماز بر عوامل شیمیایی درونی شکل دهنده شخصیت رجوع کنید به “ تاثیر نماز بر تعادل ناقل های عصبی ” در ادامه همین مجموعه مقالات .
7. .  تعلیمات عجیب دون خوان ، سرخپوست عارف مکزیکی ، به کارلوس کاستاندا ،مردم شناس آمریکایی ، درباره یک مکتب غنی و منحصر به فرد عرفانی که سابقه ای هزاران ساله در میان سرخپوستان آمریکای شمالی دارد موضوع حدود ده کتاب جنجال برانگیز است که کاستاندا در اواخر قرن حاضر به رشته تحریر درآورده است . مجموعه این کتابها توسط مترجمین مختلف به فارسی ترجمه شده است .
8. روانپزشکی کاپلان ـ سادوک  ترجمه : دکتر پور افکاری جلد 1 صفحه 553
9.سفینه البحار ، ذیل کلمه “عبد ” ( این نماز ، همان نمازی است که شاعر در مورد آن سروده است :
غیر از خدا که هرگز در فکر آن نبودی ... هر چیز کز تو گم شد وقت نماز پیداست !