دین در عصر ظهور

 از موضوعات مهمّى که همیشه بشر در ارتباط با آن بوده و منشأ بسیارى از تحوّل ها قرار گرفته، موضوع دین و اَبعاد آن است. این موضوع، از اَبعاد گوناگونى قابل بررسى است. آن چه در این مختصر به دنبال آن هستیم، بررسى دین و چگونگى آن در عصر ظهور حضرت حجت، عجل الله تعالى فرجه الشریف، است .

یکى از پرسش هایى که همیشه در پیش روى متفکّران است، این است که «آیا درزمان ظهور حضرت، احکام و قوانین جدیدى از سوى آن وجود شریف بیان خواهد شد؟ آیا به جهت حکومت جهانى حضرت، دین، باساز وبرگى جدید و اصولى متناسب با آن زمان و قوانینى جدید جلوه مى کند؟»

آیا مى توان گفت، اکنون احکامى به حسب واقع وجود دارد که مورد نظر خداوند تبارک و تعالى است و براى رشد و سعادت فرد و جامعه به آن ها نیاز است و لکن تا زمان ظهور، به جهت وجود موانعى، به مرحله فعلیّت نرسیده است، امّا با ظهور آن حضرت چنین احکامى از مرحله انشاء خارج شده و لباس فعلیّت مى پوشد یا این که چنین چیزى مطرح نیست بلکه آن چه که در زمان ظهور واقع مى شود، تنها، تحوّلى عظیم در مرحله اجراى احکام مقدّس اسلام و احیاناً توسعه اى در برخى از احکام محدود است؟

پاسخ به این پرسش مهم، نه تنها آگاهى انسان را نسبت به حقیقت دین در زمان ظهور روشن مى سازد، بلکه نتایج مهم و چشم گیرى نسبت به برخورد عالمان و متفکّران با دین، در زمان قبل از ظهور دارد. در اینجا به برخى از آن ها اشاره مى شود:

الف: از مجموع مطالبى که دراین بحث به میان خواهد آمد، روشن مى شود که در زمان ظهور حضرت حجت،  عجّل الله فرجه الشریف، آن چه محور حکومت آن حضرت است دین است، این مطلب، ما را به این نتیجه روشن رهنمون مى سازد که، دین، نه تنها صلاحیّت براى حکومت دارد، بلکه تنها حکومتى که مى تواند جامعه بشرى را از هر گونه ظلم و بى عدالتى و فساد و تباهى و یأس و ناامیدى نجات دهد، حکومت دینى است.

هرگز نباید تصوّر کرد که در زمان ظهور، حکومت، به دست یک نیروى خارج از دین اجرا خواهد شد، بلکه دین با همه احکام و قوانین تضمین کننده سعادت بشریّت در ختم عالم خواهد بود. البته نمى توان منکر این مطلب گردید که با حضور مستقیم معصوم(علیه السلام) ضمانت اجرایى دین افزایش خواهد یافت و چه بسا تفاوت بسیارى با غیر آن دارد. امّا این بدان معنا نیست که معصوم(علیه السلام) به دین و قوانین آن قابلیّت اجرا را اعطا مى کند.

نتیجه واضح و روشن این مطلب، آن است، که کسانى که در عصر حاضر، منکر عنصرى به نام حکومت براى دین هستند و دین را محدود به امور شخصى و فردى مى دانند یا باید حکومت جهانى حضرت ولى عصر، عجّل اللّه تعالى فرجه الشریف، را منکر شوند و یا اینکه معتقد شوند که در آن زمان، غیر از دین، امر دیگرى در حکومت دخالت خواهد داشت. طبیعى است که روشنفکر متدیّن، به هیچ کدام یک از این ها نمى تواند ملتزم شود به عبارت دیگر، اگر دین، صلاحیّت براى حکومت نداشته باشد، در هیچ زمانى حتّى در زمان ظهور نیز صلاحیّت حکومت ندارد و اگر دین با قابلیّت ذاتى خود و ویژگى هاى خاصّ خود، بتواند حکومت کند در هر زمانى، حتى در غیر عصر ظهور نیز ـ هر چند به صورت محدود ـ مى تواند حکومت کند.

ب: ظهور حضرت حجّت أرواحنا فداه، کشف از ظهور یک واقعیت و یک حق واحد دارد. آن چه مقصود اصلى خداوند تبارک و تعالى براى بشریّت بوده. و هست، حتماً یکى است و نمى توان ملتزم به کثرتِ حق و تکثُّر واقع شد. «إنَّ الدین عندالله الإسلام»(2) به عبارت دیگر کسانى که معتقد به تکثّر گرایى در دین هستند، نمى توانند حکومت آخرالزمان را از نظر اعتقادى بپذیرند; چرا که آن حکومت، بر یک پایه و اساس استوار خواهد بود و آن، اسلام واقعى و حقیقى است و بقیّه ادیان و مذاهب، در آن حکومت صحیح، نقش نخواهند داشت.

با تتبّع ناقصى که صورت گرفت، متأسّفانه تاکنون محققان به این موضوع نپرداخته اند و این موضوع از عناوینى است که به صورت عمیق و دقیق، اَبعاد آن روشن نگشته و واضح است که در این نوشتار نیز نمى توانیم به صورت جامع به آن بپردازیم، امّا خواهیم کوشید تا برخى از نکات و نقاط مبهم آن را اجمالاً روشن کنیم ان شاء الله.

براى پاسخ به پرسش هایى که در آغاز این نوشتار آمد، مطالبى را باید یادآور شویم.

یکم:

با مرور زمان و تکامل علم و پیشرفت صنعت و فن آورى، نیاز بشر به دین کم نمى شود، بلکه این نیاز، به موازات تکامل علم و دانش، هر روز افزون تر مى گردد. این چنین نیست که بپنداریم عقل بشرى، به تنهایى بتواند همه احتیاجات بشر، حتّى نیازهاى مادّى او را برطرف کند. براى اثبات این مطلب، مى توان دلایل متعدّدى را اقامه کرد، یکى از آن ها همین رشد عقلى بشر است. وقتى انسان داراى رشد عقلانى شد، ناخواسته، توجّه او به یک امور جدیدى معطوف مى گردد که براى حل آن امور، هیچ راهى جز دین و پاسخگویى دینى نیست. هر مقدار دامنه فکر و تعقّل توسعه پیدا کند، دامنه شبهات و پرسش ها، بیشتر مى گردد و در این ها، نه خود عقل قادر به پاسخگویى است و نه علم توان برخورد با آن را دارد.

بررسى تاریخى، ما را به این امر رهنمون مى سازد که در قدیم، پرسش هاى کلامى، به مراتب از شبهات امروزه، کم تر وضعیف تر بوده است. هر چه بشر، پیشرفت مى کند سؤالات کلامى و اعتقادى او بیش تر مى شود. از امورى که در توسعه علوم دخالت دارد، خصوصاً در علوم انسانى، توسعه تفّکر و اندیشه و تعقّل انسان است. بنابراین یک ملازمه عادى و روشن بین رشد عقلانى و به وجود آمدن ابهامات و اشکالات وسیع و اساسى وجود دارد. به عبارت دیگر، هر مقدار که تعقّل بشرى، بسیط باشد، احتیاجات و نیازهاى او هم بسیط خواهد بود و هر مقدار تعقل و تفکّر بشرى، توسعه و دامنه پیدا کند، احتیاجات او نیز بیش تر خواهد شد. و از طرفى روشن است که خود عقل، در رفع و حلِّ این احتیاجات، به تنهایى قادر نیست و آن چه که مى تواند مشکلات و احتیاجات را برطرف سازد، باید نیرویى مافوق عقل و وسیع تر از آن باشد. آن نیرو، جز دین نمى تواند باشد. بررسى اجمالى تاریخ ادیان نشان مى دهد که در هر زمانى، دین، متناسب با رشد و آگاهى مردم آن زمان، وجود داشته است و از طرفى درهیچ دوره متاخّرى، دین، به صورت ضعیف تر و یا ناقص تر از دوره قبلى نبوده است. تکامل بشرى در هر دوره تاریخ، همراه با تکامل ادیان بوده است، به طورى که به اعتقاد ما، آخرین دین و کامل ترین دین، یعنى اسلام، براى مرحله اى از تاریخ بشرى آمده که رشدبشر به مرحله عالى خود رسیده است.

از آن جا که دین، ترسیم کننده سیر تکاملى بشر است و هدف و غایت را در همه ادوار به بشر نشان داده است و در هر زمانى، بشرِ داراىِ افکار متناسب با آن دوره را به هدف اصلى رهنمون ساخته است و نیز، دین تنظیم کننده جمیع رفتار فردى و اجتماعى و حکومتى است، روشن مى شود که بشر، بدون دین، هرگز نمى تواند برنامه اى را، حتّى در زندگى فردى بدون کمک دین، سامان دهد. فرد و جامعه، نمى توانند با نیروى عقلى که از درک بسیارى از حقایق عاجز است و توانایى درک بسیارى از ملاکات را ندارد، برنامه اى را براى خود ترسیم، و ارتباطات خویش را بر اساس آن تنظیم کند.

همان دلیلى که اصل احتیاج بشر به دین را اثبات مى کند، مى تواند این مطلب را نیز روشن کند که با افزونى احتیاجات بشر و با رشد تکاملى او، نیاز او به دین بیش تر مى گردد.

دوم:

دین و مفاهیم اساسى آن، متأسفانه، از سوى برخى از روشنفکران، دست خوش تعابیر انسانى گردیده است. کسانى که مفاهیم عالى در ادبیاتِ دین، مانند «خاتمیّت» را به معناى «سرآمدن دوران کودکى بشر» قرار داده اند و «بشر را قافله سالار خود در همه ابعاد هدایت و سعادت مى دانند»، نمى توانند از حضور دین در هیچ عصرى بعد از بعثت سخن به میان آورند بنابراین، مقصود ما از مفهوم دین، آن گوهر اصلى و قدسى است که از یک منبع غیبى در اختیار بشر قرار داده و در هر زمانى باید حافظى امین و معصوم داشته باشد و بدون هر گونه زنگ و زنگار باشد.

سوم:

در جاى خود ثابت و روشن است که عقل، قدرت و احاطه بر ملاکات جمیع اَفعال و امور را ندارد و تشخیص او در حدِّ بسیار محدودى است. این امر، با توجّه به این نکته روشن تر مى گردد که اساساً، شناختِ هیچ حقیقت و واقعیّتى به آن نحو که شاید و باید است، براى عقل میسور نیست تا جایى که منطقیان نسبت به فصلِ اشیاء ـ که حقیقت هر نوعى را تشکیل مى دهد ـ فصل مشهورى را ذکر کرده اند که از آثار و لوازمِ فصل حقیقى است و لذا در برخى از موارد، به جاى یک فصل، دو فصل براى یک نوع ذکر کرده اند، در حالى که اشیاء، بیش از یک فصل حقیقى ندارند. از این رهگذر، ما به خوبى مى توانیم بگوییم عقل، تنها، قدرت درک برخى از خواص و آثار افعال و اشیاء را دارد، آن هم به صورت محدود و ضعیف از این رو، بشر، نمى تواند تنها به عقل خودتکیه کند، بلکه او باید به سمت چیزى برود که تمام ملاک ها را درک کند و مطابق آن ها، انسان ها را هدایت کند.

چهارم:

براى دین، دو مرحله وجود دارد: یکى، مرحله بیان و تبلیغ و دیگرى، مرحله اجرا است ما معتقدیم که اکمال و اِتمام دین از نظر بیان و تبلیغ با بعثت مقدَّس پیامبر(صلى الله علیه وآله) شکل گرفت و مرحله اجراى کامل، با ظهور حضرت حجت - عجل الله تعالى فرجه الشریف - انجام خواهد گرفت. به عبارت دیگر از یک طرف مى دانیم که اگر دین کامل، اجراى کاملى را در پیش نداشته باشد، چه بسا بیان برخى از قوانین و احکام آنکه در هیچ زمانى به مرحله اجراء نرسد، لغو باشد. بنابراین، لازم است براى دین کامل، مرحله اجراى کامل نیز باشد در زمان بعثت پیامبر(صلى الله علیه وآله) شرایط براى اجراى کامل آن هم به نحو جهانى و براى جمیع بشریّت مهیّا بوده است و از طرف دیگر آگاهیم که، پس باید زمانى برسد که دین، در سطح جهانى، اجرا شود و این، جز با ظهور حضرت حجّت - عجل الله تعالى فرجه الشریف - میسّر نمى شود.

در پرتو این مطالب، به راحتى مى توان مقصود از روایاتى که مى گوید:«إنَّ الله یبعث لهذه الأمة فى رأس کل مئة سنة مَنْ یجدّد لها دینها»(3) را دریافت.

معناى این مطلب، آن است که بشر، در اثر نیاز به دین و ارتباط وثیق و محکمى که با آن دارد، ممکن است دیندارى او به زیاده و نقصانى آمیخته شود و چون بشر، صاحب دین نیست و آشنایى کامل با دین ندارد لازم است مجدّدى قیام کند و دین را از افکار بشرى غیر صحیح غبارروبى کند.

پس از بیان این مطالب، اکنون لازم است به بررسى روایاتى که در مورد چگونگى دین در زمان ظهور وارد شده، بپردازیم و از تعبیراتى که در آن ها به کار رفته است، نما و چهره اى از دین را در آن زمان ترسیم کنیم.

روایات از نظر تعبیر، متعدد است. برخى از روایت ها مى گوید:

1. دعوت مردم به امر جدید

«إنَّ قائمنا إذا قام دعا الناس إلى أمر جدید کما دعا رسول الله(صلى الله علیه وآله) و إنَّ إلاسلام بدأ غریباً و سیعود غریباً کما بدأ فطوبى للغرباء»;(4)

«هنگامى که قائم ما قیام کند، مردم را به امر جدیدى دعوت مى کند، همان گونه که پیامبر مردم را به اصل دین اسلام دعوت کرد. و اسلام، شروع آن، با غربت و در آخر نیز گرفتار غربت خواهد شد و خوشا به حال غریبان!»

آن چه از این روایت استفاده مى شود، آن است که حضرت، مردم را به یک امر جدیدى فرا مى خواند. باید دید مراد از این امر جدید چیست؟ آیا با قیام حضرت، قوانین و مقرّرات و در یک کلمه، دینى جدید آورده خواهد شد یا این که دینى جدید در کار نیست، بلکه احیاى همان قوانین پیامبر(صلى الله علیه وآله) و همان دستورهایى است که در قرآن و سنت رسول آمده؟ از این بیان که، اسلام، در آخر نیز گرفتار غربت مى شود، به خوبى مى توان استفاده کرد که همان قوانین گذشته که دچار فراموشى یا تحریف شده است با قیام آن حضرت، احیاء خواهد شد.به طورى که دعوت آن حضرت به احکام و قوانین صحیح دینى، در نظر مردم، جدید و تازه جلوه مى کند; یعنى خود احکام جدید نیست بلکه در نظر مردم جدید خواهد بود.

2 ـ اسلام جدید و انهدام آن چه که قبل از آن بوده است

«یهدم ما قبله کما صنع رسول الله(صلى الله علیه وآله وسلم) و یستأنف الإسلام جدیداً»(5);

«گذشته را ویران مى سازد همانطورى که پیامبر چنین نمود و اسلام را از نو آغاز مى کند».

در این دسته از روایات، دو نکته وجود دارد: یکى آنکه با قیام آن حضرت، آن چه که قبل از او بوده است، منهدم مى شود; یعنى، بدعت ها و تحریفهایى که واقع شده است، به طور کلّى از بین خواهد رفت.

دیگر آنکه اسلام، به صورت جدید ظهور خواهد کرد. باید دید کلمه «جدیداً» آیا وصف «اسلام» است یا این که وصف «استیناف» است؟(6) ظاهر این تعبیر، آن نیست که یک اسلام جدید با مقرّراتى جدید که تاکنون در قرآن و سنّت پیامبر(صلى الله علیه وآله) ذکر نشده است، آورده مى شود، بلکه شروع اسلام، به صورت مجدد خواهد بود. به تعبیر دیگر، اسلام، تولّدى دیگر خواهد یافت و از نو به میدان عمل خواهد آمد و قوانین روشن و بسیار محکم و استوار آنکه به بوته فراموشى سپرده شده و یا گرفتار تحریف ها و تحلیل هاى غلط گردیده بود و یا موانعى در اجراى کامل آن ها بوده است، با ظهور آن حضرت به میدان عمل خواهد آمد و همه آن ها اجرا خواهد گشت.

3ـ استقبال به عدل

قلتُ: «و ما کانت سیرة رسول الله؟» قال: «أبطل ما کان فی الجاهلیّة و استقبل الناس بالعدل و کذلک القائم(علیه السلام)إذا قام یبطل ما کان فی الهدنة مما کان فی أیدى الناس و یستقبل بهم العدل.»;(7)

«همان طورى که پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله) بعد از بعثت; مردم را به سوى قسط و عدل فرا خواند و همه بى عدالتى هاى جاهلیّت را از بین برد، حضرت قائم (علیه السلام) نیز به همین سیره عمل مى کند و آن چه را که در زمان گذشته در دست مردم بوده است، از بین مى برد و عدل را براى آنان به ارمغان مى آورد».

نکته حائز اهمیّت آن است که پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله) با آنکه پیامبر همه عالمیان بود و همه، مورد خطاب او بودند، امّا در محدوده جزیرة العرب، فریاد عدالت خواهى را سر داد و در تمام دنیا موفّق به اجراى اسلام نشد، ولى خاتم اوصیاى او، فریاد عدالت را درسراسر گیتى گسترش خواهد داد و منطقه اى نخواهد ماند که دعوت آن حضرت به عدل و قسط به آن جا نرسد.

4 ـ تعلیم قرآن طبق آن چه که خداوند نازل فرموده است

«إذا قام قائم آل محمد(صلى الله علیه وآله) ضرب فساطیط لِمَنْ یُعَلّم الناس القران على ما أنزل الله جل جلاله;»(8)

«در زمانى که قائم آل محمد (علیه السلام) قیام کند خیمه هایى بر پا کرده تا به مردم قرآن را آنگونه که خداى پاک ساحت نازل فرموده تعلیم کند».

یکى از ویژگى هاى حکومت حضرت، تعلیم قرآن است طبق آن چه که مقصود خداوند از آیات شریف است. مى توان گفت، یکى از اسبابى که جامعه مسلمانان و محافل علمى آنان را دچار رکود و توقّف کرده است، اعتنا نکردن به قرآن است، علاوه بر آنکه نسبت به برخى از آیات شریفه، توان فهم کامل ومراد اصلى آن را ندارند این، یکى از آثار محرومیّت از حضور آن حضرت است. در زمان ما، مشاهده مى شود، صاحبان افکار و اندیشه هاى متضارب، به برخى از آیات شریفه استدلال مى کنند. از برکات ظهور، آن حضرت تعلیم قرآن طبق مقصود اصلى خداوند است.

نکته قابل توجّه، آن است که نباید توهّم شود که ظاهر این روایات، با حجیّت قرآن در زمان ما، یعنى قبل از ظهور، منافات دارد. قطعاً، قرآن براى تمام اعصار و تمام مردم حجیّت دارد و درهر زمانى باید به آن عمل شود، لکن آن چه از این گونه روایات استفاده مى شود، آن است که در زمان ظهور، تمام جزئیات و خصوصیات آیات ازسوى آن حضرت براى مردم روشن مى شود، و تعلیم قرآن، به نحو جامع و کامل، در آن زمان خواهد بود

5 ـ عمل به کتاب خدا:

«إنَّ الدنیا لا تذهب حتى یبعث الله عزّ و جلّ رجلاً منّا أهل البیت یعمل بکتاب الله لا یرى فیکم منکراً إلا أنکره»;(9)

«دنیا پایان نمى یابد تا خداى والا و شکوه مند مردى از ما اهل بیت را برانگیزد و به کتاب خدا عمل کند، زشتى در شما نبیند مگر اینکه از آن نهى کند».

از خصوصیات دیگر درزمان ظهور، عمل به کتاب خدا است. قرآن، بعد از آنکه در طى زمان هاى متمادى و قرون متوالى، مهجور واقع شده است و به دستورها و احکام آن عمل نمى گردیده با ظهور آن حضرت، غبار بى اعتنایى از این کتاب شریف زدوده خواهد شد و معیار عمل تمام انسان ها خواهد بود. البته، روشن است که مقصود از عمل به قرآن، عمل به همه احکام و قوانین آن در جمیع اَبعاد است و این منافات ندارد که قبل از ظهور آن حضرت، اجمالاً به قرآن عمل شود.

نکته قابل دقت، آن است که از چنین تعبیراتى استفاده مى کنیم که تنها فردى که قادر بر فهم کتاب خدا و عمل دقیق به آن است، معصوم (علیه السلام) است و باید مردى از اهل بیت پیامبر (صلى الله علیه وآله) حکومت را در اختیار گیرد و به نحو کامل به قرآن عمل کند و از این جهت است که حکومت هاى قبل از آن حضرت، هرگزنمى توانند به کتاب خدا، به نحو کامل عمل کنند و حکومتى که قبل از آن حضرت تشکیل شود، و چنین ادعایى را بکند مردود است. البته روشن است که این مطلب مانع از لزوم تشکیل حکومت اسلامى قبل از ظهور آن حضرت نیست.